- كه بر اوضاع ايران مسلط بودند- قرار داشت، همه‌ى تلاششان اين بود كه ملت ايران را مثل بره‌اى بى‌صاحب‌يا بچه‌اى يتيم، دربست به‌دست اروپايى‌ها بسپارند؛ و فكر، فرهنگ، انديشه و آداب زندگى را، يكسره، از آنها بگيرند.

فايده‌ى اين كار براى اروپايى‌ها چه بود؟ خيلى واضح است! فايده‌اش اين بود كه اگر در داخل يك كشور، مسئولين آن، از لحاظ فرهنگى، مجذوب و مرعوب دولت و كشور ديگرى كه مسلّط هم بود، شدند، سياستهاى آن كشورِ مسلّط، به راحتى به دست اينها قابل اجراست. آنها هم همين را مى‌خواستند. راحت امتياز مى‌دادند؛ راحت سياستهاى آنها را اجرا مى‌كردند، و در اختيارشان قرار مى‌گرفتند. آن وقت، كشورى كه ظاهراًهم مستعمره نبود، باطناً صددرصد در مشت انگليس يا روس قرار داشت.

فهم مقاصد دُوَل‌

جوانان بايد بدانند كه مقصود دولتهاى بيگانه چه بوده و كارى كه كردند كدام بوده است. آن روز وضعيت، اين‌طور بود. البته آن، دو دولت مسلط- روس و انگليس- در ايران با يكديگر رقابت داشتند. يك روز اين مى‌برد و يك روز آنْ برنده مى‌شد. وضعيت ايران در اواخر دوران قاجاريه، چنين بود. يعنى از اواخر عمر ناصرالدينشاه، چنين حالتى پيش آمد. البته، من اسامى رجالى را كه پيشروان اين‌كار بودند، به‌ياد دارم. ولى نمى‌خواهم اسم مرده‌ها را بياورم. الحمدلله، «آن سبو بشكست و آن پيمانه ريخت». آن اوضاعْ عوض شد، و انقلاب، همه چيز را دگرگون كرد. اما شما جوانها بايد بدانيد كه خوابى كه ديده بودند چه بود، و كارى كه كردند كدام بود؛ تا بدانيد: اگر همان مقصود را امروز بخواهند انجام دهند، چگونه انجام خواهند داد. اين، نكته‌ى بسيار مهمى است.

قراردادهاى استعمارى‌

بعد از آن، دوران سلطه‌ى پهلوى فرا رسيد. رضاخان را اساساً انگليسى‌ها بر سرِكار آوردند. اين حقيقت، يكى از حقايق حتمى تاريخ است؛ كه هيچ مورّخى در صحّتِ آنْ ترديد نكرده است. در جنجال بين روس و انگليس، ناگهان در جنگ بين‌الملل اول، روسْ از صحنه ايران خارج شد. چرا؟ چون انقلاب بلشويكى در سال 1917 در روسيه پديد آمد، روسها سرگرم خودشان شدند، و انگليسى‌ها، در ايران، كه‌