وقوع و پيروزى انقلاب اسلامى و چه در تحولات پس از آن، عامل فرهنگى برگرفته از فرهنگ اسلامى مردم ايران، نقش اساسى و اصلى داشته است.

در اينجا منظور از فرهنگ، جنبه‌هاى مختلف اين عامل است. فرهنگ اسلامى- تاريخى مردم ايران، هم از نظر مفهومى و هم از نظر نهادى در وقوع انقلاب اسلامى نقش اصلى برعهده داشته است.

همچنين، فرهنگ از دو طريق، اين نقش را ايفا نموده است؛ نخست به‌منزله عامل مستقل، نقشى اساسى و بسيار برجسته‌تر از عوامل اجتماعى، اقتصادى، سياسى و روان‌شناختى داشت، مانند مبارزه طولانى روحانيت و قشرهاى مذهبى با اقدامات ضد مذهبى حكومت همچون كشف حجاب به دستور رضاشاه يا تحقير فرهنگى و تلاش‌هاى ضد مذهبى حكومت در زمان محمدرضاشاه؛ دوم به‌منزله عامل پيونددهنده و هماهنگ‌كننده عوامل اجتماعى، اقتصادى، سياسى و روان‌شناختى. ازاين‌نظر، نقش فرهنگ كه شامل ظهور و ايفاى نقش امام‌خمينى (قدس سره) رهبر انقلاب اسلامى نيز مى‌شود، مانند نقش ملاطِ دربرگيرنده آجرهاى مختلف تشكيل‌دهنده يك ديوار است كه اگر نباشد آن ديوار نيز شكل نمى‌گيرد. ضمن آنكه بخش درخور توجهى از اين آجرها نيز، خود، عوامل فرهنگى‌اند.

همچنين، منظور از نقش مفهومى فرهنگ، محتواى معنايى آن و نقش عناصرى مانند شهادت‌طلبى، عدالت‌طلبى، ظلم‌ستيزى و انتظار، و منظور از نقش نهادى آن، نقش نهادها و عواملى مانند نهاد روحانيت، مسجد و مراسم مذهبى و روزهاى تاريخى تاسوعا، عاشورا، نماز عيد فطر و بزرگداشت شهدا و مانند آن است.

بى‌شك اگر نقش فرهنگ به‌منزله يك عامل مستقل قدرتمند و نقش‌هاى مفهومى و نهادى فرهنگ اسلامى- تاريخى كشور ازيك‌طرف، و نقش بسيار مهم هماهنگ‌كننده آن ازطرف‌ديگر نبود، انقلاب اسلامى ايران به سرانجام نمى‌رسيد.

اين توجه نشان مى‌دهد كه ديدگاه‌ها و نوشته‌هايى كه بر نقش يك يا چند عامل جامعه‌شناختى، روان‌شناختى، سياسى يا اقتصادى تأكيد مى‌كنند، در تفسير وقوع انقلاب اسلامى به دور از واقعيت‌اند.