آموزشى، و ابزارهاى علم و دانش گسترش يافتند، به‌گونه‌اى كه در اواخر قرن چهارم هجرى شهر قرطبه، مركز اندلس با بسيارى از مراكز علمى و فرهنگى شرق برابرى مى‌كرد و چند دهه بعد با شهر بغداد، مركز اصلى فعاليت‌هاى علمى شرق، كوس رقابت و همسنگى مى‌زد. وجود مساجد متعدد قرطبه كه همپاى مسجد جامع آن، شمار زيادى از طالبان علم را در خود جاى مى‌دادند، در كنار مكتب خانه‌هاى بسيار كه عهده‌دار آموزش كودكان بودند، حاكى از توسعه آموزش اين شهر بود و وجود كتاب‌فروشى‌هاى متعددى كه هركس مى‌توانست انبوهى از تأليفات نويسندگان و عالمان اندلسى و غير اندلسى را در آن‌ها بيابد. نشان‌دهنده گسترش فعاليت‌هاى علمى و پژوهشى بوده، شهر قرطبه را به بازار پر رونقى براى عرضه كتاب تبديل كرده بود.[1] قرطبه تنها مركز علمى اندلس نبود؛ شهرهاى اشبيليه، بلنسيه، دانيه و بسيارى شهرهاى ديگر از اين نظر حائز اهميت بودند.

شهرهاى ذكرشده، مهم‌ترين مراكز علمى و فرهنگى در اين عصر بودند. بديهى است كه در ديگر شهرهاى اسلامى نيز به‌طور نسبى فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى صورت مى‌گرفت.

د) فعاليت‌ها و دستاوردهاى علمى‌

دانشمندان علوم دينى فعاليت‌هايشان را در دو زمينه آموزشى و پژوهشى دنبال مى‌كردند و در كنار تعليم شاگردان، به تأليف كتاب‌هايى در زمينه‌هاى مختلف دست مى‌زدند. يكى از شاخه‌هاى اصلى فعاليت دانشمندان مسلمان، تفسير قرآن بود. قرآن به‌عنوان منبع اصلى و اوليه براى فهم اصول دين و شناخت احكام شريعت، نيازمند تفسير و توضيح بود تا درك حقايق آن ميسر شود. از همان ابتدا، دوگونه كتاب‌هاى تفسيرى نوشته مى‌شدند: تفاسير روايى يا مأثور، كه توسط

[1] - ر ك: آل على، اسلام در غرب، ص 317 و صفحات ديگر.