عالمان اهل حديث و محدثان به رشته تحرير درمى‌آمدند و تفاسير رأيى، يا تفسير به رأى، كه به‌طور عمده، توسط پيروان مكاتب فكرى چون معتزله و باطنيه نوشته مى‌شدند. در دهه‌هاى نخستين قرن چهارم هجرى دو نمونه شاخص از اين تفاسير به وسيله دو دانشمند بنام اين دوره نوشته شدند؛ تفسير محمد بن جرير طبرى (م 310 ق) با نام الجامع البيان، از نمونه‌هاى شاخص تفاسير دسته اول است. طبرى، خود از محدثان مشهور اين عصر بود و تفسير خود را به شيوه محدثان تنظيم كرد.

اين اثر، عظيم‌ترين و جامع‌ترين تفسيرى بود كه تا آن زمان نوشته شده بود و بعدها از اعتبار و اهميت بسيارى برخوردار گرديد و مورد استفاده دانشمندان و دين پژوهان قرار گرفت. طبرى، علاوه بر كتاب تفسيرش، اثر ديگرى در علم قرائات دارد كه مشتمل بر هجده جلد و حاوى رواياتى در اين باب و نقد و تحليل آن‌هاست.[1] اما از تفاسير دسته دوم، يعنى آن‌هايى كه مبتنى بر انديشه‌هاى معتزلى و كلامى بودند بايد به تفسير محمد بن بحر اصفهانى (م 322 ق) اشاره كنيم كه مشتمل بر چهارده جلد بود.[2]

از آثار تفسيرى ديگرى كه در همين دوران نوشته شد، تفسير غريب القرآن ابن قتيبه (213- 276 ق) است كه مؤلف در آن به توضيح الفاظ دشوار و معانى كلمات و عبارات پرداخته است. اين كتاب در حقيقت يك تفسير لغوى محض مى‌باشد.[3] كتاب تفسير ديگرى كه به‌گونه‌اى متفاوت‌تر به نگارش درآمد، اثر ابو عبد الله حسين بن حكم حبرى (م 286 ق) است، كه به نام خود او، تفسير حبرى خوانده مى‌شود. او كه زيدى مذهب و ساكن كوفه بود، كتاب خود را به شيوه روايى موضوعى تدوين كرد؛ بدين ترتيب كه در موضوعات خاص و ذيل آياتى كه در

[1] - ر ك: طالقانى، تاريخ تفسير، ص 165.

[2] - همان، ص 170.

[3] - همان، ص 183.