معناست. بنابر اين، اراده لفظ، هنگام اراده معنا (كه مضمون تعهّد است) بر دلالت لفظ بر معنا توقّف دارد. دلالت لفظ بر معنا نيز بر اراده لفظ هنگام اراده معنا (تعهّد) توقّف دارد كه دور است (تعهد بر دلالت توقّف دارد و دلالت بر تعهّد)!

2) اراده لفظ اراده‌اى نفسى باشد. يعنى: به عنوان مقدّمه اراده معنا در نظر گرفته نشود؛ اشكالى كه بر اين فرض وارد است اين است كه: تعلّق اراده نفسى به لفظ موقوف بر آن است كه غرض نفسى در متعلّق اراده يعنى لفظ وجود داشته باشد؛ در حالى كه در لفظ هيچ گونه غرض عقلايى نفسى وجود ندارد. اگر لفظ مراد است به دنبال اراده‌اى است كه به معنا تعلّق گرفته است، وگرنه لفظ بما هو لفظ به هيچ وجه مراد نيست.[1]

جواب محقّق خوئى (رحمة الله عليه) بر اين اشكال:

پاسخى كه از سوى محقّق خوئى بر اشكال دور به تقريبى كه استاد شهيد صدر بيان فرموده‌اند- داده شده اين است كه در اينجا دو نوع اراده لفظ وجود دارد:

1) اراده لفظ حين الاستعمال كه اين اراده به جزيى لفظ تعلق مى‌گيرد و طبيعتاً موقوف بر اراده معناست و بر دلالت لفظ بر معنا توقّف دارد؛

2) اراده ديگر: اراده حين الوضع است كه به كلّى لفظ تعلّق مى‌گيرد و به نحو قضيه حقيقيه شرطيه است كه حاصلش اين است كه «إذا قصد المعنى أتى باللفظ» و اين قضيه همان است كه دلالت لفظ بر معنا بر آن توقّف دارد.

بنابر اين، آنچه وضع بر آن توقّف دارد: اراده شرطيه‌اى است كه به كلّى لفظ تعلّق مى‌گيرد و آنچه اراده لفظ حين الاستعمال بر آن توقّف دارد: همين قضيه شرطيه وضعيه است. بنابر اين، دورى در كار نيست؛ زيرا اراده‌اى كه بر دلالت توقّف دارد اراده لفظ جزئى حين الاستعمال است كه بر قضيه وضعيه شرطيه توقّف دارد و اين قضيه شرطيه توقّفى بر اراده لفظ حين الاستعمال‌

[1] . تقريرات درس اصول استاد شهيد صدر، به قلم: استاد آيت الله سيدكاظم حائرى( مخطوط)، ص 75- 82.