نيست. در ميان آثار به‌جا مانده او، چه در عنوان و چه در محتوا، تصريحات و دلالت‌هاى روشنى بر مسلك اجتهاد پيداست و از اين رو، وى را يكى از مجتهدان اماميه شمرده‌اند.[1] تنها چيزى كه مى‌توان گفت، درجه ميانه‌اى از اخبارگرايى است كه آيت الله مرعشى نجفى، از آن به «مذاقى متوسط بين اصوليه و اخباريه» ياد كرده است.[2] گرچه بر اساس قواعد تحليل تاريخى، حتى بر فرض كه او اخبارى خالص بوده باشد، برجسته كردن نقش يك نفر در چنين پديده‌هاى بزرگى، پذيرفتنى نيست.[3]

چهار. موج بازانديشى و نص‌گرايى در جهان اسلام‌

سده هشتم و نهم هجرى را بايد دوره جريان‌ها و تحوّلات مهمّ فكرى و اعتقادى جهان اسلام به شمار آورد؛ جريان‌هايى كه هر كدام مدّعى نوعى احياگرى و بازانديشى دينى بودند. تشديد نص‌گرايى، واكنشى بود كه همزمان در ميان شيعيان و

اهل سنت پديدار شده بود.[4] پيدايش سلفى‌گرى در ميان اهل سنّت،[5] و گسترش شگفت‌انگيز تصوّف در اين دو سده، در همين فضا بايد بررسى شوند. چنين‌

[1]. مجالس المؤمنين، ج 1، ص 581؛ لؤلؤة البحرين، ص 167؛ خاتمة المستدرك، ج 1، ص 338.

[2]. عوالى اللئالى، مقدّمه آيةالله مرعشى نجفى، ج 1، ص 11- 12.

[3]. براى مطالعه نظريات مطرح در باره او، ر. ك: روضات الجنات، ج 7، ص 30 و 33، ش 594؛ الذريعة، ج 15، ص 343، ش 2192 و ج 17، ص 240، ش 74 و ج 18، ص 299، ش 206 و ج 20، ص 13، ش 1726؛ ادوار اجتهاد، ص 338؛ كيهان انديشه، ش 13، ص 20؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 7، ص 160؛ عوالى اللئالى، تحقيق مجتبى عراقى، ج 1، ص 10؛ عوالى اللئالى، مقدّمه آيت‌الله مرعشى نجفى، ج 1، ص 11- 12؛ رياض العلماء، ج 6، ص 14 و ج 5، ص 50؛ مجالس المؤمنين، ج 1، ص 581؛ لؤلؤة البحرين، ص 167؛ خاتمة المستدرك، ج 1، ص 338؛ مقابس الأنوار، ص 14، الفوائد الرضوية، ص 383؛ معجم مؤلّفى الشيعة، ص 15؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 246؛ كاشفة الحال عن أحوال الإستدلال، ص 23.

[4]. پويايى فرهنگ و تمدّن اسلام و ايران، على اكبر ولايتى، ج 3، ص 276- 277.

[5]. ر. ك: قصّه ارباب معرفت، عبدالكريم سروش، ص 404. در آن صفحات، توضيحات ارزشمندى درباره انواع احياگرى دينى و رهيافت‌هاى هركدام آمده و جنبه احياگرانه امام خمينى تحليل شده است.