بر پايه احاديثى كه صفّار قمى در يك باب گردآورده، مراد از آيه‌ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ‌[1] كسانى است كه دين خود را از فكر خويش برگيرند. ولى تعبير برخى از اين احاديث به گونه‌اى است كه نشان مى‌دهد عمل به رأى، «بدون راه‌نمايى امام»، نكوهش شده است.[2] پس اصلِ به كار گيرى عقل و رأى، ناپسند نيست؛ بلكه رهايى آن از قيد «امام» است كه خطرآفرين و عاقبت‌سوز است. از اين‌رو، در روش مطلوب ائمه، عقل، ابزارى است براى استفاده از قرآن و سنت و راهى است براى يافتن حكمى كه در آن دو، نهفته باشد؛ نه منبعى مستقل، آن‌گونه كه اصحاب رأى مى‌گفتند.[3] پس بهتر است اين شيوه را «استنباط حكم از كتاب و سنت» بناميم؛ گرچه شايد همين تعبير نيز در احاديث به كار نرفته باشد.

به هرحال، گرچه عالمان شيعه قطعاً اين نام را در معنايى غير از «اجتهاد به رأى» به كار بردند؛ ولى چون از نامى مشترك استفاده كرده بودند، طبيعى بود كه همين تشابه اسمى، سرمنشأ برخى برداشت‌هاى اختلاف‌انگيز شود. چنان كه بعدها روايات نافى اجتهاد، ناظر به اين نوع اجتهاد نيز دانسته‌شد.[4] اما چرا از چنين اصطلاحى بهره بردند؟ چرا نام ديگرى وضع نكردند؟ گويا آنان با هدفى خاص و براى دفاع از

عقلانيت و كارآمدى فقه و مبانى شيعه، چنين كرده‌اند؛ زيرا فقهاى عامّه، به عالمان شيعه طعنه مى‌زدند كه شما از تفريع احكام ناتوانيد و شيوه اجتهاد را نمى‌دانيد.[5] پس شايد براى دفع همين اتهامات و طعنه‌ها بوده كه آنان روش خود را «اجتهاد»، و خود

[1]. سوره قصص، آيه 50.

[2]. بصائر الدرجات، محمد بن حسن صفّار قمى، باب 8، ص 33- 34. در نخستين حديث اين باب، از معلّى بن خنيس نقل كرده است كه امام صادق( ع) در باره آيه يادشده، فرمود:« يعنى من يتّخذ دينَه رأيَه بغير هدى أئمّة من أئمّة الهدى».

[3]. براى توضيحى تاريخى درباره مبانى فقه شيعه، ر. ك: حيات فكرى و سياسى امامان شيعه، رسول جعفريان، ص 340- 352.

[4]. فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، عيسى ولائى، ص 31 و 37.

[5]. بهترين گواه اين مطلب، عبارت شيخ طوسى از پيش‌گامان مكتب اجتهاد است( المبسوط، ج 1، ص 2).