گرايش افراطى به نصّ اخبار.[1] از يك سو النقض على ابن‌الجنيد فى اجتهاد الرأى را در مخالفت با استادش نوشت‌[2] و از سوى ديگر، مقابس الأنوار فى الردّ على أهل‌الأخبار را در ردّ انديشه اصحاب حديث نوشت.[3]

پس از مفيد، شاگردش سيد مرتضى (355- 436 ق) نيز در تأليفات خود، به سختى بر اهل‌حديث هجوم آورد و محدّثين قم را به فساد عقيده و انحراف متهم ساخت.[4] يكى از مهم‌ترين اشكالاتى كه بر اصحاب حديث گرفته مى‌شد، اعتماد به اخبار و احاديثى بود كه صدورشان قطعى نيست و اعتبار ندارند. و خبر واحد در ديدگاه مفيد و سيد مرتضى، چنين وضعى داشت.[5] بعدها اين ديدگاه، تندروى شناخته شد و شيخ طوسى (385- 460 ق) ديگر شاگرد مفيد، شيوه استاد را پى‌گرفت.[6] وى كه با بهره بردن از هردو مكتب حديثى و كلامى شيعه، به مبانى و شيوه‌هاى جديدى رسيده بود، حجّيت خبر واحد را پذيرفت.[7] او با پيمودن اين راه ميانه، بيش از پيش به تقويت اجتهاد و كنارزدن حديث‌گرايى كمك رسانْد. دوره شيخ طوسى را بايد اواخر دوره گذار از حديث‌گرايى به استنباط دانست. ترديد وى‌

در نگارش المبسوط،[8] گوياى اوضاع و احوال حوزه علمى شيعه در آن دوران است؛ ولى كم‌كم جو تغيير كرد و غلبه با مجتهدان شد.

[1]. المسائل السروية( سلسلة مؤلَّفات الشيخ المفيد، ج 7)، ص 71؛ تاريخ تشيّع، گروه نويسندگان، زير نظر احمدرضا خضرى، ج 2، ص 350.

[2]. رجال النجاشى، ص 400- 402، ش 1067.

[3]. همان، ص 401.

[4]. مسألة فى إبطال العمل بأخبار الآحاد( رسائل الشريف المرتضى، ج 3) ص 310؛ نيز: رسالة فى الردّ على أصحاب العدد.

[5]. حكومت اسلامى در انديشه فقيهان شيعه، ج 2، محمّد كاظم رحمان‌ستايش و نعمة الله صفرى فروشانى، ص 555- 556.

[6]. تاريخ التشريع الاسلامى، فضلى، ص 310- 314.

[7]. تاريخ حديث، پاكتچى، ص 201.

[8]. وى گمان مى‌كرد كه اگر به روش اجتهادى كتاب بنويسد، طايفه شيعه از آن استقبال نخواهند كرد( المبسوط، ج 1، ص 2).