نيز از اواخر سده دوم، قم بود. پس از پايان عصر حضور و با طولانى شدن غيبت امام عصر (عجّل الله فرجه)، در حالى بر وظايف عالمان شيعه افزوده شد كه آنان ديگر به امام معصوم دسترس نداشتند و نصوص موجود نيز به تنهايى، پاسخگو نبود. هنگامى كه دولت‌هاى شيعى چون آل‌بويه، نخستين بار روى‌كارآمدند، نيازها و مشكلات نو ديگرى نيز پيش‌آمد كه براى پاسخگويى به آنها، مى‌بايست در همه عرصه‌هاى دين (فقه، تفسير، عقايد، اخلاق و ...)، به معرفتى كامل‌تر رسيد تا بدون نصّ خاص هم بتوان پاسخ برخى مسائل را يافت. روش‌ها و معيارهاى مكتب حديثى قم كه گرايش عقلى را چه در حوزه كلام و چه در حوزه فقه نمى‌پذيرفتند،[1] براى دست‌يابى به اين هدف كفايت نمى‌كرد[2] و رفته‌رفته، روى‌آوردن به روش استنباط و تدوين قواعدى براى يافتن دستور الهى، گريزناپذير مى‌نمود.

در سوى ديگر اختلاف نظرها، گرايش متكلّمانى قرار داشت كه خيلى پيش‌تر و در زمان حضور ائمه، از استدلالات عقلى بهره برده بود. مركز كلام شيعه، بغداد در قلب عراق بود كه از سده دوم، آوردگاه انديشه‌هاى گوناگون به شمار مى‌رفت و متكلّمان شيعه ناگزير از رويارويى با مخالفان بودند و از اين‌رو، آشنايى بيش‌ترى با كاربرد عقل داشتند.[3] به علاوه، متكلّمان در گذراندن شيعيان از بحران غيبت، نقشى بى‌بديل و موفقيت‌آميز برعهده گرفته بودند[4] و اعتبار كافى را براى ورود به عرصه‌

فقه نيز داشتند. شيخ مفيد (336- 413 ق) كه رئيس متكلّمان شيعه در عراق بود، با بهره‌مندى از پيشينه كلامى خود و درپيش گرفتنِ راه ميانه‌اى بين ابن‌جنيد و صدوق، هم با گرايش كم‌رمقى كه به رأى و قياس وجود داشت، مبارزه كرد و هم با

[1]. كتاب ماه دين، ش 45- 46، ص 79( به نقل از العدّة فى اصول الفقه، چاپ سنگى، ص 248).

[2]. براى آگاهى از ويژگى‌هاى مثبت و منفى‌اى كه محقّقان براى مكتب حديثى قم برشمرده‌اند، ر. ك: مجموعه مقالات كنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه( عليهاالسلام)، ج 2( شماره 16 از مجموعه آثار)،« پيشينه فرهنگى- تمدّنىِ قم»، محمّد هادى خالقى، ص 227.

[3]. در اين باره، ر. ك: تشيع در مسير تاريخ، سيد حسين محمد جعفرى، ص 352 به بعد.

[4]. مكتب در فرآيند تكامل، سيد حسين مدرّسى طباطبايى، ص 26.