دسته نخست: عقايد اصلى و اوّليه، همانند: اثبات وجود خدا، اصل نبوّت و اصل امامت. اين‌گونه عقايد (به ويژه اصل وجود خدا و نبوّت)، تنها از طريق عقل اثبات مى‌شوند و درباره آنها نمى‌توان به دليل نقلى استناد كرد؛ چرا كه صحّت قرآن و اعتبار حديث پيامبر (ص)، منوط به اين است كه در مرحله نخست، وجود خدا و حجّت را اثبات كرده باشيم. روشن است كه اگر عقل را در اين مقدار نيز معتبر ندانيم، اساس پذيرش دين را ويران كرده‌ايم. استناد به دليل نقلى در اين‌گونه موارد، اگر مشتمل بر نكات جنبى ديگرى نباشد، غالباً يا براى گونه‌گونى در بيان و تقويت ايمان است، يا براى تبرّك، و يا اغراض ديگرى از اين‌دست. چه بسا برخى كه در دام تندروى غلتيده‌اند، در اين‌گونه موارد نيز دليل نقلى را مستند خويش ساخته باشند.

دسته دوم: عقايد فرعى و ثانويه‌اى كه تنها با دليل نقلى مى‌توان به اثباتشان پرداخت و عقل، راهى بدانها ندارد، مانند: اثبات صفت متكبّر و جبّار براى خدا، برخى از مقامات و ويژگى‌هاى حجّت و امام، تعيين شخص امام در هرزمان، جزئيات معاد و چگونگى رستاخيز و .... همه متكلّمان و ديگر عالمان عقل‌گرا، استناد به خبر را در اين دسته روامى‌شمارند و در اين باره، با اخبارى هم‌رأى‌اند و بر او خرده نمى‌گيرند.

دسته سوم: عقايد فرعى و ثانويه‌اى كه علاوه بر نقل، عقل نيز مى‌تواند براى اثبات آنها دليل بياورد، مانند: عدل الهى، صفت قدير براى خداوند، عصمت پيامبر و امام از خطا در ابلاغ. محلّ نزاع اصلى ميان اخباريان و اصوليان، و نيز اصحاب حديث و متكلّمان، در همين دسته است.

به هرحال، متكلّمانى چون شيخ مفيد و نيز بسيارى از عالمان ديگر در سده‌هاى بعد، دليل عقلى را در بسيارى از اين موارد، كافى مى‌شمارند و لزومى به استفاده از نص نمى‌بينند؛ به خلاف اخباريان كه در اين گونه عقايد، به دليل عقلى اعتماد ندارند و تنها به نقلْ استناد مى‌كنند.

1. شناخت خدا

شكّى نيست كه اثبات وجود خالق، بايد از روى علم و يقين باشد و به نظر همه‌