اندیشه نیز مانند مادّه تحت تأثیر قانون حرکت و تضاد و غیره است. قوانین حرکت و تضاد و تأثیر متقابل، تا آنجا که به طبیعت مربوط است صحیح است و اصولی فلسفی است، و اما آنجا که میخواهند معرفت و شناخت را تابع این قوانین قرار دهند- و از آن جهت است که آن را منطق میخوانند- غیر قابل قبول است؛ و اکنون فرصت بحث در آنها نیست. [1]

خلاصه - نتیجه کلّی

بحث ما درباره «شرور از نظر عدل الهی» در اینجا به پایان میرسد. مسأله مرگ را به ملاحظهای خاص، در بخش جداگانهای متعرّض میشویم. اینجا لازم میدانیم خلاصه و اصول کلی را که تا اینجا گفته شد علاوه بر آنچه در پایان بخش 4 گفته شد، برای یادآوری بازگو نماییم:

1. صفت حکمت، یعنی حکیم بودن، درباره خداوند و درباره انسان به دو گونه صادق است. حکیم بودن انسان به معنی این است که در هر کاری غایتی معقول دارد و درکارهای خود عالیترین و فاضلترین هدفها را، و بهترین وسیلهها را برای رسیدن به آن هدفها انتخاب میکند. اما خداوند، غنی علی الاطلاق است، غایتی را جستجو نمیکند؛ کمالی فرض نمیشود که او فاقد باشد تا بخواهد آن را جستجو کند؛ حکیم بودن او به معنی این است که موجودات را به کمالات لایقشان تا هر حدّی که برای آنها ممکن باشد میرساند؛ کار او ایجاد است که به کمال وجود رساندن است و یا تدبیر و تکمیل و سوق دادن اشیاء به سوی کمالات ثانویه آنهاست که نوعی دیگر از رساندن اشیاء به کمالات آنهاست.

بعضی از پرسشها و ایرادها و اشکالها از قیاس گرفتن غلط حکیم بودن خداوند به حکیم بودن انسان پیدا میشود. غالباً آنگاه که پرسش میشود فلان چیز چرا به وجود آمده است؟ پرسش کننده در ذهن خود مسأله را اینچنین طرح کرده که خداوند چه هدفی از این کار داشته است؟ غافل از اینکه اگر ما برای خدا، آنچنان که برای انسان، هدف قائل هستیم، هدف قائل بشویم، معنیش این است که خداوند نیز مانند انسان درکارهای خود کمبودهای خود را جبران میکند، و به خود تکامل میبخشد.