اگر از اول توجه داشته باشد که حکیم بودن خدا به معنی این است که فعلش غایت دارد نه ذاتش، و حکمت هر مخلوقی غایتی است نهفته در نهاد آن مخلوق، و حکیم بودن خداوند به این است که مخلوقات را به سوی غایات طبیعی آنها سوق میدهد، پیشاپیش پاسخ خود را دریافت میدارد.

2. فیض الهی، یعنی فیض هستی که سراسر جهان را در بر گرفته، نظام خاص دارد؛ یعنی تقدّم و تأخّر، و سببیت و مسبّبیت، و علّیت و معلولیت، میان آنها حکمفرماست و این نظام، غیر قابل تخلّف است؛ یعنی برای هیچ موجودی امکان تخلف و تجافی از مرتبه خود و اشغال مرتبه دیگر وجود ندارد. سیر تکامل موجودات، بالخصوص سیر تکاملی انسان، به معنی سرپیچی از مرتبه خود و اشغال مرتبه دیگر نیست؛ بلکه به معنی «سعه وجودی» انسان است. لازمه درجات و مراتب داشتن هستی این است که نوعی اختلاف و تفاوت از نظر نقص و کمال، و شدّت و ضعف در میان آنها حکمفرما باشد، و اینگونه اختلافها تبعیض نیست.

3. صنع خدا کلّی است نه جزئی، ضروری است نه اتفاقی.

ریشه دیگر اشتباهات در این زمینه، مقایسه صنع خدا با صنع انسان از این نظر است که پنداشته میشود ممکن است صنع الهی مانند صنع انسان، جزئی و اتفاقی باشد.

انسان به حکم اینکه مخلوقی از مخلوقات و جزء نظام است و ارادهاش بازیچه علل جزئی و اتفاقی است تصمیم میگیرد در زمان معین و مکان معین- و البته تحت شرایط معین- مثلا خانهای بسازد؛ یک مقدار آجر و سیمان و آهن و خاک و گچ و آهک که هیچ پیوند طبیعی با یکدیگر ندارند گرد میآورد و با یک سلسله پیوندهای مصنوعی آنها را با یکدیگر به شکل خاص مربوط میکند و خانه میسازد.

خداوند چطور؟ آیا صنع متقن الهی از نوع پیوند مصنوعی و عاریتی برقرار کردن میان چند امر بیگانه است؟

ایجاد پیوندهای مصنوعی و عاریتی، در خور مخلوقی مانند انسان است که اولًا جزئی از نظام موجود و محکوم قوانین موجود آن است، و ثانیا در محدودهای معین میخواهد از قوا و نیروها و خاصیتهای موجود اشیاء بهرهگیری کند، و ثالثاً ارادهاش بازیچه علل جزئی است (مثلًا حفاظت خود از گرما و سرما به وسیله خانه) و رابعاً فاعلیتش در حدّ فاعلیت حرکت است نه فاعلیت ایجادی، یعنی هیچ چیز را ایجاد نمیکند، بلکه موجودات را از راه حرکت دادن و جابهجا کردن، به یکدیگر مربوط میکند؛ اما خداوند فاعل ایجادی است، آفریننده اشیاء با همه قوا و نیروها و