در خطبه 1 نهج البلاغه، درباره آفرینش آدم میفرماید:

«معجونا بطبیعة الالوان المختلفة، و الاشباه المؤتلفة، و الاضداد المتعادیة، و الاخلاط المتباینة».

در اینجا امیر المؤمنین (ع) پس از بیان این که خدا گل آدم را از قسمتهای متفاوتی از زمین سرشت و سپس در او روح دمید، در توصیف انسان ساخته شده میفرماید:

«با سرشتهای گوناگون عجین شده؛ در او اجزاء همسان و متشابه بکار رفته و هم اشیاء ناهمسان و متضاد».

مبنای فلسفی تضاد

در جهانی که حرکت و جنبش، مقوّم آن است، حتما باید تضاد حکومت کند، زیرا چنانکه حکما گفتهاند «حرکت بدون وجود معاوق ممکن نیست» [1]؛ حرکت، تکاپو و تلاش است و تلاش وقتی محقّق میشود که اصطکاک و تصادم وجود داشته باشد.

به بیانی دیگر میتوان گفت: هیچ حرکت طبیعی بدون قسر ممکن نیست. وقتی جسم به سوی محل طبیعی خود حرکت میکند که در غیر محل طبیعی خودش قرار بگیرد؛ اما زمانی که جسم در محل طبیعی خود باشد ساکن و بیحرکت خواهد بود.

انسان نیز وقتی به سوی کمال میشتابد که فاقد آن باشد. همواره سعادت انسان در مطلوب داشتن است، و مطلوب داشتن زمانی تحقق میپذیرد که فقدان و محرومیت در کار باشد. [2]

منطق دیالکتیک، تا آنجا که به اصل حرکت و اصل تضاد و اصل پیوستگی اجزاء طبیعت متکی است مورد قبول ما است. این اصول از دورترین ایام مورد توجه حکمای الهی بوده است. آنچه راه ما را از آنها جدا میکند و در حقیقت هسته اصلی تفکر دیالکتیکی از هگل به بعد شمرده میشود چیزهای دیگر است؛ از آن جمله اینکه