«هر زمان» و امثال اینها و در عربی با الفاظی از قبیل «إن»، «إذا»، «بَینَما»، «کلَّما» توأم است؛ و قضیه شرطیه منفصله در زبان فارسی با لفظ «یا» و در زبان عربی با الفاظی از قبیل «أَوْ»، «إِمّا» و امثال اینها توأم است.

موجبه و سالبه

تقسیم قضیه به حملیه و شرطیه، چنانکه دیدیم تقسیمی بود به حسب رابطه و نسبت حکمیه. اگر رابطه، اتحادی باشد قضیه، حملیه است و اگر رابطه از نوع تلازم یا تعاند باشد شرطیه است.

تقسیم قضیه به حسب رابطه به گونه دیگر هم هست و آن این که در هر قضیه یا این است که رابطه (اعمّ از اتحادی یا تلازمی یا تعاندی) اثبات میشود و یا رابطه نفی میشود. اولی را «قضیه موجبه» و دومی را «قضیه سالبه» میخوانند. مثلًا اگر بگوییم: «زید ایستاده است» قضیه حملیه موجبه است، و اگر بگوییم: «چنین نیست که زید ایستاده است» قضیه حملیه سالبه است. اگر بگوییم: «اگر بارندگی زیاد باشد محصول فراوان است» [یا] بگوییم: «اگر باران به کوهستان نبارد- به سالی دجله گردد خشک رودی» قضیه شرطیه متصله موجبه است، و اگر [بگوییم «چنین نیست که اگر بارندگی زیاد باشد محصول اندک است»] شرطیه متصله سالبه است.

اگر بگوییم: «عدد یا جفت است یا طاق» قضیه شرطیه منفصله موجبه است، و اگر بگوییم: «نه چنین است که عدد یا جفت است یا عددی دیگر» قضیه شرطیه منفصله سالبه است.

قضیه محصوره و غیر محصوره

قضایای حملیه به حسب موضوع نیز تقسیم میپذیرند، زیرا موضوع قضیه حملیه یا جزئی حقیقی است، یعنی یک فرد و یک شخص است، و یا یک معنی کلّیاست.اگر موضوع قضیه یک شخص باشد آن قضیه را «قضیه شخصیه» میخوانند مانند: «زید ایستاده است»، «من به مکه رفتم». قضایای شخصیه در محاورات زیاد به کار میروند ولی در علوم به کار نمیروند؛ یعنی مسائل علوم از نوع قضایای کلّیه است.

و اگر موضوع قضیه یک معنی کلّی باشد، این نیز به نوبه خود بر دو قسم است: یا این است که آن کلی خودش از آن جهت که یک کلی است و در ذهن است موضوع قرار داده