تلازم است و یا از نوع گسستگی و تعاند.

تلازم یا پیوستگی یعنی یک طرف مستلزم دیگری است، هر جا که این طرف هست آن طرف هم هست؛ مثل این که میگوییم: «هر وقت ابرها برق بزنند پس صدای رعد شنیده میشود» یا میگوییم: «هر وقت زید ایستاده است عمرو نشسته است» یعنی جهیدن برق ملازم است با پیدایش صدا، و نشستن عمرو ملازم است با ایستادن زید. رابطه تعاند بر عکس است؛ یعنی میخواهیم بگوییم میان دو طرف نوعی عدم وفاق وجود دارد، اگر این طرف باشد آن طرف نخواهد بود و اگر آن طرف باشد این طرف نخواهد بود؛ مثل آن که میگوییم: «عدد یا جفت است یا طاق» یعنی امکان ندارد یک عدد خاص، هم جفت باشد و هم طاق؛ و مثل آن که میگوییم: «یا زید ایستاده است و یا عمرو نشسته است» یعنی عملًا ممکن نیست که هم زید ایستاده باشد و هم عمرو نشسته.

در قضایای شرطیه متصله که رابطه میان دو طرف، تلازم است، واضح است یک نوع تعلیق و اشتراط در کار است؛ مثل این که میگوییم: «اگر برق در ابر بجهد آواز رعد شنیده میشود» یعنی شنیدن آواز رعد مشروط و معلّق است به جهیدن برق. پس «شرطیه» نامیدن قضایای متصله روشن است. ولی در قضایای منفصله که رابطه از نوع تعاند است مثل «عدد یا جفت است و یا طاق» تعلیق و اشتراط در ظاهر لفظ نیست ولی در حقیقت مثل این است که هر کدام مشروط و معلّقاند به عدم دیگری؛ یعنی اگر جفت است طاق نیست و اگر طاق است جفت نیست، و اگر جفت نیست طاق است و اگر طاق نیست جفت است.

پس معلوم شد که قضیه در تقسیم اوّلی منقسم است به: حملیه و شرطیه، و قضیه شرطیه منقسم است به: متصله و منفصله.

و هم معلوم شد که قضیه حملیه کوچکترین واحد قضیه است، زیرا قضایای حملیه از ترکیب مفردها یا مرکبهای ناقص به وجود میآید، اما قضایای شرطیه از ترکیب چند قضیه حملیه و یا از ترکیب چند شرطیه کوچکتر به وجود میآیند که آن شرطیههای کوچکتر در نهایت امر از حملیههایی ترکیب شدهاند.

در قضایای شرطیه دو طرف را «مقدّم» و «تالی» میخوانند؛ یعنی جزء اول «مقدّم» و جزء دوم «تالی» خوانده میشود، بر خلاف حملیه که جزء اول را «موضوع» و جزء دوم را «محمول» میخوانند.

قضیه شرطیه متصله همواره در زبان فارسی با الفاظی از قبیل «اگر»، «چنانچه»،