حدّ و رسم

در مقام تعریف یک شیء اگر بتوانیم به کنه ذات آن پی ببریم یعنی اجزاء

ماهیت آن را که عبارت است از اجناس و فصول آن، تشخیص بدهیم و بیان کنیم، به کاملترین تعریفات دست یافتهایم و چنین تعریفی را «حدّ تام» میگویند.

اما اگر به بعضی از اجزاء ماهیت شیء مورد نظر دست یابیم نه به همه آنها، چنین تعریفی را «حدّ ناقص» میخوانند. اگر به اجزاء ذات و ماهیت شیء دست نیابیم، بلکه صرفاً به احکام و عوارض آن دست بیابیم و یا اصلًا هدف ما صرفاً این است که مرز یک مفهوم را مشخص سازیم که شامل چه چیزهایی هست و شامل چه چیزهایی نیست، در این صورت اگر دسترسی ما به احکام و عوارض در حدی باشد که آن شیء را کاملًا متمایز سازد و از غیر خودش مشخص کند، چنین تعریفی را «رسم تامّ» مینامند؛ اما اگر کاملًا مشخص نسازد، آن را «رسم ناقص» میخوانند.

مثلًا در تعریف «انسان» اگر بگوییم: «جوهری است جسمانی (یعنی دارای ابعاد)، نمو کننده، حیوان، ناطق» حدّ تامّ آن را بیان کردهایم، اما اگر بگوییم: «جوهری است جسمانی، نمو کننده، حیوان» حد ناقص است. اگر در تعریفش بگوییم:

«موجودی است راهرونده، مستقیم القامه، پهن ناخن» رسم تامّ است، و اگر بگوییم:

«موجودی است راهرونده» رسم ناقص است.

در میان تعریفات، تعریف کامل «حدّ تامّ» است، ولی متأسفانه فلاسفه اعتراف دارند که به دست آوردن «حدّ تامّ» اشیاء چون مستلزم کشف ذاتیات اشیاء است و به عبارت دیگر مستلزم نفوذ عقل در کنه اشیاء است، کار آسانی نیست؛ آنچه به نام «حدّ تامّ» در تعریف انسان و غیره میگوییم خالی از نوعی مسامحه نیست [1].

و چون فلسفه که «تعریف به دست دادن» وظیفه آن است از انجام آن اظهار عجز میکند، طبعاً قوانین منطق در مورد «حدّ تامّ» نیز ارزش خود را از دست میدهد. لهذا ما بحث خود را در باب «حدود و تعریفات» به همین جا خاتمه میدهیم.