ارزشی ندارد.

ج. کار باارزش که از روی اختیار و آزادی صورت گیرد، آنگاه باارزش است که از اراده نیک ناشی شده باشد، و اراده نیک ارادهای است که از انگیزه نیک پدید آمده باشد، و انگیزه نیک عبارت است از احساس تکلیف.

د. مقصود از تکلیف چیست؟ مقصود از تکلیف فرمانی است که انسان از ضمیر خود میگیرد. ولی این فرمانها دوگونهاند؛ برخی مطلقاند و برخی مشروط. فرمان مشروط فرمانی است که ضمیر انسان به انسان درباره چیزی میدهد برای رسیدن به هدف، مثل اینکه فرمان میدهد: برای رسیدن به فلان شهر از فلان راه برو، یعنی اگر میخواهی به فلان مقصد برسی باید از فلان وسیله استفاده کنی. امر مشروط، ارشاد به یک «مصلحت» است، همچنان که انتخاب هر وسیلهای برای رسیدن به غایت خاصی مصلحت است. ولی امر مطلق امری است که مشروط به هیچ شرط نیست؛ فرمانی است که ضمیر میدهد به کاری نه به عنوان مصلحت و به عنوان وسیله و راهی برای وصول به هدف و غایتی، بلکه صرفاً به عنوان یک وظیفه و یک تکلیف و یک مسئولیت. پس مقصود از تکلیف عبارت است از فرمان بلاشرط ضمیر به کاری، و هرکاری که به خاطر احساس این تکلیف انجام گیرد آن کار اخلاقی است.

سخن کانت دو مرحله دارد. یک مرحله مربوط به علم النفس و روان شناسی است؛ یعنی باید قبول کنیم که ضمیر انسان دوگونه فرمان به انسان میدهد: مطلق و مشروط.

فرمانهای مشروط همانهاست که انسان را به تلاش معاش وا میدارد. فرمانهای مطلق فرمانهایی است که دستورهای اخلاقی صادر میکند. ضمیر انسان در آن قسمت که چنین فرمانهایی صادر مینماید «وجدان اخلاقی» نامیده میشود.

کانت نسبت به ضمیر آدمی از جنبه وجدان اخلاقی، سخت اعجاب دارد.

میگوید:

دو چیز است که انسان را سخت به اعجاب میآورد: یکی آسمان پرستارهای که بالای سر ما قرار دارد و دیگر وجدانی که در درون ما جای دارد.

گویند همین جمله بر لوح قبر او حک شده است.

مرحله دوم مربوط به رفتار انسان است. انسان میتواند از فرمانهای مشروط