بس. اگر خود را میبیند از آن جهت است که در هر ملاحظهای، لحاظکننده نیز به نحوی دیده میشود، درست مانند آینه که در حالی هم که توجه به صورت است و به آینه توجهی نیست باز نظر به صورت مستلزم نظر به آینه هست هرچند مستلزم توجه به او و دیدن کمالاتش نیست. در این مرحله است که عارف به حق واصل شده و سیر عارف از خلق به حق پایان یافته است.

. این بود خلاصهای از قسمتی از نمط نهم اشارات..

نکتهای که لازم است یادآوری شود این است که عرفا به چهار سیر معتقدند:

سیر من الخلق الی الحق، سیر بالحق فی الحق، سیر من الحق الی الخلق بالحق، سیر فی الخلق بالحق.

اول از مخلوق است به خالق. سیر دوم در خود خالق است، یعنی در این مرحله با صفات و اسماء الهی آشنا میشود و بدانها متصف میگردد. در سفر سوم بار دیگر به سوی خلق باز میگردد بدون آنکه از حق جدا شود؛ یعنی در حالی که با خداست، به سوی خلق برای ارشاد و دستگیری و هدایت باز میگردد. سیر چهارم سفر در میان خلق است با حق. در این سیر، عارف با مردم و در میان مردم است و به تمشیت امور آنها میپردازد برای آنکه آنها را به سوی حق سوق دهد.

آنچه از اشارات بوعلی تلخیص کردیم مربوط به سفر اول از این چهار سفر بود.

بوعلی راجع به سفر دوم هم اندکی بحث کرده است و ما لزومی نمیبینیم آنها را دنبال کنیم.

همچنان که خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات گفته است، بوعلی سفر اول عرفانی را در نُه مرحله بیان کرده است: سه مرحله مربوط است به مبدأ سفر، وسه مرحله مربوط است به عبور از مبدأ به منتهی، و سه مرحله دیگر مربوط است به مرحله وصول به مقصد. با تأمل در کلام شیخ این نکته روشن میشود.

مقصود بوعلی از ریاضت که ترجمهاش «ورزش» است، همان تمرینها و مجاهدتهایی است که عارف انجام میدهد. این مجاهدتها زیاد است و عارف باید منازلی را در این خلال طی کند. بوعلی اینجا به اجمال گذراند، ولی عرفا به تفصیل در این باره بحث میکنند. از کتب عرفانی، آن تفصیلات را باید جستجو کرد.