توحید افعالی شیعه به معنی این است که نظام اسباب و مسبّبات اصالت دارد و هر اثری در عین اینکه قائم به سبب نزدیک خودش است قائم به ذات حقّ است و این دو قیام در طول یکدیگر است نه در عرض یکدیگر [1].

2. عدل. عدل، مورد وفاق شیعه و معتزله است. معنی عدل این است که خداوند فیض و رحمت و همچنین بلا و نعمت خود را بر اساس استحقاقهای ذاتی و قبلی میدهد و در نظام آفرینش از نظر فیض و رحمت و بلا و نعمت و پاداش و کیفر الهی نظم خاصّی برقرار است. اشاعره منکر عدل و منکر چنین نظامی میباشند. از نظر آنها اعتقاد به عدل به معنی چنان نظامی که یاد شد ملازم است با مقهوریت و محکومیت ذات حق و این بر ضدّ قاهریت مطلقه ذات حقّ است.

عدل به نوبه خود فروعی دارد که ضمن توضیح سایر اصول به آنها اشاره خواهیم کرد.

3. اختیار و آزادی. اصل اختیار و آزادی در شیعه تا اندازهای شبیه است به آنچه معتزله بدان معتقدند؛ ولی فرق است میان آزادی و اختیاری که شیعه قائل است با آنچه معتزله بدان قائل است.

اختیار و آزادی معتزله مساوی است با «تفویض» یعنی واگذاشته شدن انسان به خود و معزول بودن مشیت الهی از تأثیر، و البتّه این- چنانکه در محلّ خود مسطور است- محال است.

اختیار و آزادی مورد اعتقاد شیعه به این معنی است که بندگان، مختار و آزاد آفریده شدهاند اما بندگان مانند هر مخلوق دیگر به تمام هستی و به تمام شؤون هستی و از آن جمله شأن فاعلیت، قائم به ذات حق و مستمدّ از مشیت و عنایت او هستند.

این است که اختیار و آزادی در مذهب شیعه حدّ وسطی است میان جبر اشعری و تفویض معتزلی، و این است معنی جمله معروف که از ائمّه اطهار رسیده است:«لا جَبرَ وَ لا تَفویضَ بَل امرٌ بَینَ الامرَین» [2]. اصل اختیار و آزادی از فروع اصل عدل است.

4. حسن و قبح ذاتی. معتزله معتقدند که افعال، فی حدّ ذاته دارای حسن و یا دارای قبح میباشند. مثلًا عدل فی حدّ ذاته خوب است و ظلم فی حدّ ذاته بد است.

حکیم