از جنبه معنوی بنگریم، یعنی از آن نظر که امام- به اصطلاح احادیث- «حجّت خدا» و «خلیفة اللّه» است و رابطهای معنوی میان هر فرد مسلمان و انسان کامل هر زمان ضروری است، جزء مسائل ایمانی است.

اکنون یک عقاید خاصّ کلامی شیعه را، اعمّ از اصول پنجگانه فوق الذکر و غیر آنها ذکر میکنیم:

1. توحید. توحید جزء اصول پنجگانه معتزله نیز بود همچنانکه جزء اصول اشاعره نیز هست با این تفاوت که توحید مورد نظر معتزله که مشخّص مکتب آنها به شمار میرود توحید صفاتی است که مورد انکار اشاعره است و توحید مورد نظر اشاعره که مشخّص مکتب آنها به شمار میرود توحید افعالی است که مورد انکار معتزله است.

قبلا گفتیم که توحید ذاتی و توحید در عبادت چون مورد اتّفاق همه است از محلّ بحث و نظر خارج است.

اکنون ببینیم که توحید مورد نظر شیعه چه توحیدی است؟

توحید مورد نظر شیعه- علاوه بر توحید ذاتی و توحید در عبادت- هم شامل توحید صفاتی است و هم شامل توحید افعالی؛ یعنی شیعه در بحث صفات طرفدار توحید صفاتی است و در بحث افعال طرفدار توحید افعالی، امّا توحید صفاتی شیعه با توحید صفاتی معتزله متفاوت است، توحید افعالی او نیز با توحید افعالی اشاعره مغایرت دارد.

توحید صفاتی معتزله به معنی خالی بودن ذات از هر صفتی و به عبارت دیگر به معنی فاقد الصفات بودن ذات است، ولی توحید صفاتی شیعه به معنی عینیت صفات با ذات است [1]. تفصیل این مطلب را از کتب کلام و فلسفه شیعه باید جستجو کرد.

توحید افعالی شیعه با توحید افعالی اشاعره متفاوت است. توحید افعالی اشاعره به معنی این است که هیچ موجودی دارای هیچ اثری نیست، همه آثار مستقیماً از جانب خداست؛ علیهذا خالق مستقیم افعال بندگان نیز خداست، و بنده، خالق و آفریننده عمل خود نیست. اینچنین عقیدهای جبر محض است و با براهین زیادی باطل شده است. امّا

ولی از برخی از معتزله، مانند ابو الهذیل، تعبیراتی نقل میشود که مفادش عین آن چیزی است که شیعه قائل است.