ابو جعفر احول معروف به مؤمن الطّاق، قیس بن ماصر و غیرهم.

در کتاب کافی داستانی از مباحثه این گروه با یکی از مخالفین در حضور امام صادق علیه السّلام که موجب نشاط خاطر امام شده بود نقل میکند.

این طبقه نیز در نیمه اوّل قرن دوم هجری میزیستهاند. این گروه پرورش یافته مکتب امام صادق علیه السّلام بودند و این خود میرساند که ائمّه اهل البیت علیهم السلام نه تنها خود به بحث و تجزیه و تحلیل مسائل کلامی میپرداختهاند، گروهی را نیز در مکتب خود برای بحثهای اعتقادی تربیت میکردهاند. هشام بن الحکم همه برجستگیاش در علم کلام بود نه در فقه یا حدیث یا تفسیر. امام صادق علیه السّلام او را که در آن وقت جوانی نوخط بود از سایر اصحابش بیشتر گرامی میداشت و او را بالادست دیگران مینشاند. همگان در تفسیر این عمل امام اتّفاق نظر دارند که این تجلیلها فقط به علّت متکلّم بودن هشام بوده است.

امام صادق علیه السّلام با مقدّم داشتن هشام متکلّم بر ارباب فقه و حدیث، در حقیقت میخواسته است ارزش بحثهای اعتقادی را بالا ببرد و کلام را بالادست فقه و حدیث بنشاند. بدیهی است که این گونه رفتارهای ائمّه اطهار تأثیر بسزایی داشته در ترویج علم کلام و در اینکه عقل شیعی از ابتدا عقل کلامی و فلسفی گردد.

حضرت رضا علیه السّلام شخصاً در مجلس مباحثهای که مأمون از جمع متکلّمان مذاهب تشکیل میداد شرکت میکرد و به مباحثه میپرداخت. صورت این جلسات در متن کتاب شیعه محفوظ است.

مستشرقان و اسلام شناسان غربی و شرقی همچنانکه مساعی امیر المؤمنین علی علیه السّلام را مسکوت میگذارند، همه این جریانات را که وسیله ائمّه اطهار در راه احیاء بحثهای عقلی در امور اعتقادی دینی صورت گرفته است نادیده میگیرند و این مایه شگفتی است.

فضل بن شاذان نیشابوری از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام که قبرش در نیشابور است، ضمن اینکه فقیه و محدث بوده متکلّم نیز بوده است، کتب زیادی در کلام از او نقل میشود.

خاندان نوبخت که بسیارند، ظاهرا عموما متکلّم بودهاند؛ از فضل بن ابی سهل بن نوبخت گرفته که در زمان هارون در رأس کتابخانه معروف «بیت الحکمة» بود و از مترجمین معروف فارسی به عربی به شمار میرود تا اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت و