تنها با تفکر حنبلی- که از اساس منکر به کار بردن استدلال در عقاید مذهبی بود- و با تفکر اشعری که اصالت را از عقل میگرفت و آن را تابع ظواهر الفاظ میکرد مخالف و مغایر است، با تفکر معتزلی نیز با همه عقل گرایی آن مخالف است، زیرا تفکر معتزلی هر چند عقلی است ولی جدلی است نه برهانی [1]؛ و به همین جهت است که اکثریت قریب به اتّفاق فلاسفه اسلامی شیعه بودهاند. حیات فلسفی اسلامی را فقط شیعه حفظ کرده است و شیعه این روح را از پیشوایان خود دارد خصوصاً پیشوای اول امیر المؤمنین علی علیه السّلام.

فلاسفه شیعه بدون آنکه فلسفه را به شکل کلام درآورند و از صورت حکمت برهانی به صورت حکمت جدلی خارج سازند، با الهام از وحی قرآنی و افاضات پیشوایان دینی، عقاید اصیل اسلامی را تحکیم کردند. از این رو اگر ما بخواهیم متکلّمین شیعه را برشماریم و مقصودمان همه کسانی باشد که درباره عقاید اسلامی شیعه تفکر عقلی داشتهاند، هم جماعتی از راویان حدیث و هم جماعتی از فلاسفه شیعه را باید جزء متکلّمین بشماریم، زیرا چنانکه گفتیم حدیث شیعه و فلسفه شیعه هر دو وظیفه علم کلام را بهتر از خود علم کلام انجام دادهاند.

اما اگر مقصود ما از «متکلّمین» جماعتی باشد که تحت تأثیر متکلّمان معتزلی و اشعری به حکمت جدلی مجهّز بودهاند، ناچار گروه خاصّی را باید مورد نظر قرار دهیم. ولی ما دلیلی نمیبینیم که تنها آن گروه خاص را مورد توجّه قرار دهیم.

بگذریم از بیانات ائمّه اطهار علیهم السلام درباره «عقاید» که به صورت خطبه و روایت و دعا در دست است، در میان مؤلّفان شیعی اوّلین فردی که در مورد «عقاید» کتاب تألیف کرده است علی بن اسماعیل بن میثم تمّار است. میثم تمّار خود مردی خطیب و سخنور بوده و از صاحبان سرّ امیر المؤمنین علی علیه السّلام محسوب میشود. علی بن اسماعیل نواده این مرد بزرگ است. این مرد معاصر عمرو بن عبید و ابو الهذیل علّاف از متکلّمان معروف نیمه اوّل قرن دوم و از پایه گذاران طبقه اوّل کلام معتزلی است.

در میان اصحاب امام صادق علیه السّلام گروهی هستند که خود امام صادق علیه السّلام آنها را به عنوان «متکلّم» یاد کرده است از قبیل هشام بن الحکم، هشام بن سالم، حمران بن اعین