نیست (اصل تنزیه)، اولین بار وسیله جهم بن صفوان ابراز شد و پیروان او را جهمیه نامیدند. معتزله همچنانکه در عقیده اختیار پیرو قدریه شدند، در عقیده توحید و تنزیه پیرو جهمیه شدند. خود جهم بن صفوان جبری بود. معتزله عقیده جبری جهم را نپذیرفتند ولی عقیده توحیدی او را پذیرفتند.

علیهذا معتزله در دو اصل اساسی اصول پنجگانه خود یعنی اصل توحید و اصل عدل- بنا بر این نقلها- تابع دو فرقه دیگر بودند، اصل توحید را از جهمیه اقتباس کردند و اصل عدل را از قدریه، بلکه در حقیقت مکتب معتزله تحوّل یافته و تکامل یافته قدریه و جهمیه است.

رأس معتزله و آن کسی که اعتزال به صورت یک مکتب با دست او پایه گذاری شد «واصل بن عطاء غزّال» است، که در پیش گفتیم که واصل شاگرد حسن بصری بود و در یک جریان از حوزه درس او جدا شد و حوزه مستقلّی تشکیل داد و بدین مناسبت حسن گفت: «اعتزل عنّا» یعنی از ما جدا شد. معروف و مشهور است که به همین مناسبت بود که پیروان او «معتزله» نامیده شدند. ولی بعضی دیگر معتقدند که علّت این نامگذاری چیز دیگر است: کلمه «معتزله» ابتداء به گروهی گفته شده که در جریان جنگ جمل و صفّین روش بیطرفی و کنارهگیری را انتخاب کردند، مانند سعد بن ابی وقّاص و زید بن ثابت و عبد اللّه بن عمر. بعدها که مسأله کفر و ایمان فاسق وسیله خوارج طرح شد و مسلمین دو دسته شدند، گروهی راه سومی انتخاب کردند و آن کناره گیری و بیطرفی بود؛ یعنی همان روشی که امثال سعد بن ابی وقّاص در سیاست و مسائل حادّ اجتماعی زمان خود پیش گرفتند، اینها در یک مسأله فکری پیش گرفتند.

از این روبه اینها نیز «معتزله» گفته شد یعنی «بیطرفها» و بعد این نام برای اینها باقی ماند.

واصل در سال 80 هجری متولّد شده و در سال 131 هجری در گذشته است. بحثهای او محدود بوده به مسأله نفی صفات، اختیار، منزلة بین المنزلتین، وعد و وعید و اظهار نظر درباره بعضی از اختلافات صحابه.

پس از واصل نوبت به عمرو بن عبید رسید. عمرو برادر زن واصل است و نظریات واصل را توسعه داد و تکمیل کرد. پس از عمرو، ابو الهذیل علّاف و ابراهیم نظّام ظهور کردند.

ابو الهذیل و نظّام هر دو از شخصیتهای بارز معتزله به شمار میآیند. کلام وسیله این دو نفر رنگ فلسفی گرفت. ابو الهذیل کتب فلاسفه را مطالعه میکرد و بر آنها رد