مینوشت. نظّام نظریات خاصّی در طبیعیات آورد و هم او بود که نظریه ذرّهای بودن جسم را ابراز داشت. ابو الهذیل و نظّام هر دو در قرن سوم هجری در گذشتهاند. به احتمال قوی، ابو الهذیل در سال 235 و نظّام در سال 231 در گذشته است.

جاحظ، ادیب و نویسنده معروف، صاحب کتاب البیان و التّبیین که در قرن سوم هجری میزیسته است یکی دیگر از شخصیتهای بارز معتزله است. معتزله در دوره بنی امیه با دستگاه حکومت روابط خوبی نداشتند، در اوایل بنی العباس حالت بیطرفی به خود گرفتند ولی در عصر مأمون که خود اهل فضل و علم و ادب و فلسفه بود مورد توجّه واقع شدند. مأمون و پس از او معتصم و پس از معتصم واثق از معتزله سخت حمایت کردند و این سه خلیفه خود را معتزلی میخواندند.

در همین زمان بود که بحث داغی بالا گرفت که دامنهاش در تمام اقطار کشور

عظیم آنروز اسلامی گسترش یافت و آن اینکه آیا کلام خدا از صفات فعل است یا از صفات ذات؟ و آیا کلام خدا حادث است و یا مانند علم خدا و قدرت و حیات او قدیم است؟ و در نتیجه آیا قرآن که کلام خداست مخلوق و حادث است یا قدیم و غیر مخلوق؟ معتزله معتقد بودند که کلام خدا مخلوق است، پس قرآن مخلوق و حادث است و اعتقاد به قدیم بودن قرآن کفر است. مخالفین معتزله برعکس معتقد بودند که قرآن قدیم است و غیر مخلوق. مأمون به حمایت از معتزله بخشنامهای صادر کرد که هر کس معتقد به قدم قرآن باشد تأدیب شود. افراد زیادی به زندان افتادند و شکنجه دیدند.

معتصم و واثق نیز روش مأمون را دنبال کردند، و از جمله کسانی که در این دوره به زندان افتادند احمد بن حنبل معروف بود. تا نوبت به متوکل رسید. متوکل بر ضدّ معتزله گرایش پیدا کرد و اکثریت مردم با معتزله مخالف بودند. معتزله و طرفدارانشان منکوب بلکه قلع و قمع شدند. خونها در این فتنه ریخته شد و خانمانها به باد رفت. مسلمین این دوره را «دوره محنت» نامیدند.

معتزله پس از این جریان کمر راست نکردند، میدان برای همیشه به دست مخالفینشان که «اهل السنّة» و «اهل الحدیث» خوانده میشدند افتاد. در عین حال برخی شخصیتهای بارز در دورههای ضعف آنها ظهور کردهاند از قبیل ابو القاسم بلخی معروف به کعبی متوفّا در 217 و ابو علی جبّائی متوفّا در 303 و ابو هاشم جبّائی پسر ابو علی جبّائی و قاضی عبد الجبّار معتزلی متوفّا در 415 و ابو الحسین خیاط و صاحب بن عبّاد و زمخشری متوفّا در 583 و ابو جعفر اسکافی.