چیز به مشیت و اراده خداست.

اینجا این توهّم پدید آمده است که این دو تیپ آیات با هم منافی است. لهذا بعضی آیات اختیار را تأویل کردند و قائل به جبر شدند، و بعضی آیات مشیت و اراده (قضا و قدر) را تأویل کردند و قائل به اختیار شدند؛ و البته گروه سومی هم هستند که هیچ گونه تناقض و تنافیای میان این دو دسته آیات نمیبینند [1]. به علاوه در کلمات علی (علیه السّلام) بحث جبر و اختیار زیاد طرح شده است. علیهذا طرح بحث جبر و اختیار مقارن است با خود اسلام. امّا گروه بندی مسلمین و صف آرایی آنها در مقابل یکدیگر و منقسم شدن به دو گروه جبری و غیر جبری، در نیمه دوم قرن اوّل صورت گرفت.

میگویند فکر اختیار اولین بار وسیله غیلان دمشقی و معبد جهنی تبلیغ شد.

بنی امیه مایل بودند که فکر جبر در میان مردم تبلیغ شود زیرا از این فکر استفاده سیاسی میبردند. بنی امیه در زیر این سرپوش که همه چیز از ناحیه خداست (امنّا بالقدر خیره و شرّه) [2] حکومت ظالمانه و تحمیلی خودشان را توجیه میکردند. لهذا هر فکر مبنی بر اختیار و آزادی بشر را سرکوب میکردند و به همین جهت غیلان دمشقی

و معبد جهنی کشته شدند. در آن وقت طرفداران اختیار به نام «قدریه» خوانده میشدند [3].

البتّه مسأله «کفر فاسق» قبل از مسأله جبر و اختیار موضوع بحث و گفتگو واقع شد، زیرا این مسأله وسیله خوارج در نیمه اوّل قرن اوّل هجری مقارن با خلافت علی (علیه السّلام) مطرح شد، ولی خوارج به صورت کلامی از نظریه خود دفاع نمیکردند و تنها موقعی که در میان معتزله طرح شد و موجب پیدایش نظریه «منزلة بین المنزلتین» گشت رنگ کلامی به خود گرفت.

مسأله جبر و اختیار به نوبه خود مسائل عدل، حسن و قبح ذاتی و عقلی، معلّل بودن افعال باری به اغراض، محال بودن تکلیف مالایطاق و امثال اینها را به دنبال خود آورد.

در نیمه اوّل قرن دوم هجری مردی به نام «جهم بن صفوان» عقاید خاصّی درباره صفات خداوند ابراز داشت. مورّخان «ملل و نحل» مدّعیاند که مسأله توحید صفاتی یعنی اینکه صفات خداوند مغایر با ذات نیست که معتزله اختصاصاً آن را «اصل توحید» میخوانند و همچنین مسأله نفی تشبیه یعنی اینکه خداوند به هیچ وجه شبیه مخلوقات