که فیل همیشه هندوستان خواب میبیند، ولی الاغ که هیچ وقت هندوستان خواب نمیبیند، چون الاغ چنین سابقه ذهنی ندارد، وطنش آنجا نیست. آنوقت میخواهد بگوید اینکه انسان آرزوی جاویدانی و خلود دارد و اینکه انسان جهان را با خودش بیگانه میبیند و آرزوهای خودش را آنچنان وسیع میبیند که تمام جهان برای آرزوهای او کوچک است علتش این است که اینها همه آن یادگارهایی است که از جهان دیگر دارد و آنچه در اینجا به صورت آرزو در انسان جلوه میکند مثل آن چیزی است که در عالم خواب بر فیل جلوه میکند. فیل آنچه که در بیداری دیده و به یادش هست وقتی میخوابد همان را خواب میبیند، انسان آنچه که در جهان ماقبل الطبیعه میدیده است و با آن آشنایی دارد، در این دنیا که برای او مثل خواب است- چون النّاسُ نِیامٌ فَاذا ماتُوا انْتَبَهوا [2]- به صورت آرزوها، میلها، دردها، شوقها و هجرانها در روحش منعکس میشود. غیر انسان اینچنین نیست. (خیلی عالی است!) میگوید:

میخواهد بگوید این حالتی که در انسان هست مولود آن سابقهای است که از آنجا آمده است. حافظ هم که در این زمینه دیدیم که میگوید:

این وطن مصر و عراق و شام نیست. این وطن شهری است کو را نام نیست.

و بعد در شعرهایش میگوید که پیغمبر هیچ وقت از این وطنهای خاکی مدح نمیکند؛ حب الوطن یعنی حب به آن بازگشت که بازگشت واقعی است.