قوه است.

در جلسه پیش گفتیم که این برهان قابل مناقشه است برای اینکه امکانی که برهان در صدد اثبات آن است «امکان استعدادی» است و امکانی که در برهان اخذ شده است «امکان ذاتی» است. بنابراین یک نوع مغالطه در اینجا به کار رفته است.

مرحوم آخوند، گرچه اختلافی در کلمات ایشان در این جهت هست، ولی در موارد بسیاری تصریح دارد که آنچه را که ما «امکان استعدادی» مینامیم با امکان ذاتی که در مقابل وجوب و امتناع است کوچکترین شباهت و مناسبتی ندارد و حتی در یکی از فصول در اوایل اسفار وجوه اختلاف امکان استعدادی با امکان ذاتی را ذکر میکند که گفتیم همان وجوه در منظومه مرحوم حاجی سبزواری هم آمده است. ما ناچاریم از این برهان چشم بپوشیم ولی در عین حال این مطلب برهان دیگری دارد که خود فلاسفه و از جمله مرحوم آخوند در جاهای دیگر آن را ذکر کردهاند.

گفتیم [1] که آن برهان این است که شیء یا واجب الوجود است یا ممکن الوجود یا ممتنع الوجود. بحث ما درباره ممتنع الوجود و واجب الوجود نیست. اگر شیئی ممکن الوجود باشد، یا این است که نفس «امکان ذاتی» آن کافی است برای اینکه از ناحیه علت موجود شود و یا کافی نیست. اگر نفس امکان ذاتی کافی است، چنین ممکنی قدر مسلّم این است که از علل چهارگانه معروف ارسطویی (علت فاعلی، علت صوری، علت غایی و علت مادی) به علت مادی نیازی ندارد و قهراً حادث زمانی هم نخواهد بود. اگر علت، تامّه است قهراً هیچ حالت منتظرهای در کار نیست و با وجود علت، همیشه این معلول وجود دارد و چنین معلولی به منزله لازمه وجود علت است. چنانکه گفتیم به چنین موجودی «مُبدَع» میگوییم و آن را حادث نمینامیم و اگر هم حادث میگوییم مراد «حادث ذاتی» است نه «حادث زمانی».

اما اگر برای آنکه یک ممکن، موجود شود امکان ذاتی آن کافی نباشد، یعنی علاوه بر امکان ذاتی شرایط دیگری هم باید فراهم باشد، این شرایط قهراً به نحوه وجود آن شیء برمیگردد و نحوه وجود چنین شیئی «تعلقی» است، به این معنا که شیء در نحوه وجود خود نوعی تعلق و وابستگی به شیء دیگر دارد و به عبارت دیگر نحوه وجود شیء