اشکال و پاسخ

ممکن است بگویید که این حرکت نه به خاطر ذات مفارق است تا گفته شود ذاتش نسبت علی السویه با اشیاء دارد و نه به خاطر قوهای است در اجسام، بلکه به خاطر قوهای است در خود مفارق. چه مانعی دارد که نسبت ذات آن مفارق با همه اشیاء علی السویه باشد ولی چون او موجود شاعر و مرید است و اراده میکند، اراده او این تخصیص را به وجود آورد که این حرکت را به این شیء بدهد و به آن شیء ندهد.

جواب این است که اراده به دو صورت فرض میشود. یکی اراده جزاف است.

گذشته از اینکه اراده جزاف محال است، با نظام عالم هم جور درنمی آید. جریان عالم نشان میدهد که عالم تابع یک نظام کلی است و طبیعت، غایات کلی و دائم و مستمری را جستجو میکند. یک امر اتفاقی و جزافی نیست که یک دفعه این را اراده کند چون دلش خواسته و هوس کرده است و دفعه بعد چیز دیگری را هوس کند.

ثابت شده است که امور اتفاقی هرگز دائم و مستمر نیست. جریان طبیعت یک جریان مستمر و دائم [1] است [2].

استاد: در این صورت باز اختلاف حرکت از جنبه اختلاف اشیاء میشود و این اختلاف اشیاء بالاخره برمیگردد به اختلافی که در ماهیت اشیاء و یا در اعراضشان است. اگر بگویید اختلاف حرکت به خاطر اختلافی است که در اعراض اشیاء است، اختلاف اعراض باید برگردد به اختلاف در ماهیت.

پس باز به یک نوع اختلافی برمیگردد که در جوهر اشیاء است. این همان مسئله است که ما میگوییم.

سؤال: در یک فرض فرمودید که اراده امر مفارق منشأ اختلاف شده است و بعد دو شق کردید که اراده ممکن است به خاطر خاصیت جسم باشد و ممکن است جزافی باشد و هر دو را رد کردید ...

استاد: شق اول را رد نکردیم. ما این شق را که منشأ اختصاص اراده مفارق به این جسم، و نه جسم دیگر، خاصیت موجود در جسم باشد رد نکردیم.

ادامه سؤال: من منشأ را خاصیت جسم فرض نمیکنم بلکه منشأ را خود اراده موجود در امر مفارق فرض میکنم و هیچ جزافی هم لازم نمیآید زیرا اگر منشأ اختصاص اراده مفارق را، به وجود آوردن یک نظام متقن در نظر بگیریم در این حالت اراده خود آن موجود مفارق منشأ اختصاص شده بدون اینکه جزافی در کار باشد. ضمن اینکه روی خاصیت جسم نیز حساب نکردهایم، پس اشکالی پیش نمیآید.