ایراد فخر رازی بر سه برهان اول

فخر رازی [1] با توجه به این مطلب که حکما معتقدند که متحرک نیازمند به محرکی مغایر ولی نه خارج از وجود متحرک است- که آن طبیعت است- ایرادهای خود را وارد کرده است. میگوید عین همان ایرادهایی که شما بر آن مسئله که اگر جسم متحرک لذاته باشد سکونش ممتنع میشود [وارد کردید در اینجا هم وارد است؛] الجواب الجواب؛ هرچه شما در آنجا جواب بدهید ما هم در اینجا جواب میدهیم.

اگر منشأ حرکت جسمی که حرکت میکند طبیعت خودش است باید سکون بر جسم ممتنع باشد چون طبیعت از جسم جدا نمیشود. پس همانطور که «لو کان الشیء متحرکاً لذاته امتنع سکونه» همانطور «لو کان الشیء متحرکاً لطبیعته امتنع سکونه»؛ و همانطور که «لو کان الشیء متحرکاً لذاته لزم اجتماع اجزاء الحرکة» همانطور «لو کان الشیء متحرکاً لطبیعته لزم اجتماع اجزاء الحرکة».

بعد میگوید شما ممکن است جواب بدهید بگویید نه، آنجا که ما میگوییم طبیعت محرک است، به شرط وجود یک حالت منافی و یا به شرط خروج از حالت ملایم است، که این بحث را بعد مطرح میکنند. مثلًا در مورد حرکات مکانی میگویند تا وقتی که شیء به طبیعت خودش باشد حرکت نمیکند؛ باید از حالت ملایم خودش خارج شده باشد تا حرکت کند. حرکت بازگشت به حالت ملایم است و وقتی که شیء به مقصد خود رسید

استاد: اتفاقاً فقط با همین بیان اثبات محرک اول درست میشود و با آن اولی اصلًا درست نمیشود.

علت اینکه اینها بر سخن ارسطو در اثبات محرک اول ایراد گرفتهاند این است که استنباطشان از نظریه ارسطو این بوده است که او میخواسته محرک اول را از راه محرکهای بیرونی اثبات کند که اثبات شدنی هم نیست ولی وقتی محرک درونی باشد محرک اول قابل اثبات است. در فصل بعد باز به همین مطلب خواهیم رسید.

سؤال: اگر محرک، خودش باشد که دیگر محرک دیگری نمیخواهد.

استاد: چرا، میخواهد ولی محرک مغایر نه خارج. نکته همین جاست که مغایر را با خارج نباید یکی دانست. متحرک نیازمند به محرکی است مغایر، اعم از اینکه آن محرک مغایر، خارج از وجود متحرک باشد یا همراه آن بوده و به نوعی با آن معیت داشته باشد.