و از زندگی بشری سابقهای به دست آورد، از دین و مذهب هم در همانجا سابقهای وجود دارد. نمیتوان جامعهای را در تاریخ پیدا کرد که در آن جامعه دین اصلًا وجود نداشته است و هیچ گونه مراسمی به عنوان مراسم دینی که توأم با نوعی تقدیس و پرستش است به هیچ شکل و صورتی وجود نداشته است. حال آیا در ابتدا ادیانِ توحیدی بوده است و پرستشهای انحرافی و بتپرستیها بعدها به صورت یک انحراف از حقپرستی و خداپرستی پیدا شده است آنچنان که اولیای دین ما به ما اینچنین تعلیم دادهاند که از ابتدا که بشر بر روی زمین پیدا شده است خدای متعال حجت فرستاده است و از طرف دیگر فطرت اصلی بشر فطرت توحیدی است، پرستشهای دیگر شکلهای انحرافی و مسخ شده از حقپرستی و خداپرستی است؛ یا آن طوری که دیگران میگویند، از اول خداپرستی و یگانهپرستی وجود نداشته است؛ اول طبیعتپرستی، بعد مذهبپرستی، روحپرستی و امثال اینها بوده است، بعد منتهی به یگانهپرستی شده است، که فعلًا نمیخواهم وارد این بحث بشوم. آنچه مسلّم است دین به معنی اعم و پرستش به معنی اعم همیشه همراه بشر بوده است. قهراً این مسئله مطرح است که دین در طول تاریخ چه نقشی در تحولات زندگی بشر داشته است؟ آیا نقشی رهبریکننده و اصلاحگرانه و پیشبرنده داشته است یا نقشی بازدارنده و متوقفکننده؟ لااقل درباره انبیای بزرگ این مطلب مطرح است که پیغمبران چه نقشی در تحولات تاریخی داشتهاند.

برای اینکه این بحث را بتوانیم طرح بکنیم باید سه بحث دیگر را در اینجا طرح بکنیم تا ضمناً مقدمهای بر آن بحث باشد.