بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص:48 و از نظر آگاهی اجتماعیدادن در یک درجه نمیباشند. لهذا مستبد از برخی علوم نمیترسد بلکه خود مروّج و مشوّق آن علوم است، اما از برخی علوم دیگر سخت وحشت دارد زیرا به مردم آگاهی و شعور سیاسی و اجتماعی میدهد و احساس آزادیخواهی و مبارزه با اختناق و فشار استبداد را در افراد برمیانگیزد. کواکبی میگوید:

مستبد را ترس از علوم لغت نباشد و از زبانآوری بیم ننماید مادامی که در پس زبانآوری حکمت شجاعتانگیزی نباشد که رایتها برافرازد یا سحر بیانی که لشکرها بگشاید [1]، چه او خود آگاه است که روزگار از امثال کمیت و حسّان شاعر [2] زادن بخل ورزد که با اشعار خویش جنگها برانگیزند و لشکرها حرکت دهند و همچنین منتسکیو و شیلا را. همچنین مستبد از علوم دینی که تنها متوجه معاد باشد (و میان معاد و معاش، زندگی و معنویت جدایی قائل باشد) بیم ندارد ... علومی که مستبد از آنها بیم دارد علوم زندگانی هستند، مانند حکمت نظری و فلسفه عقلی و حقوق امم و سیاست مدنی و تاریخ مفصل و خطابه ادبیه و غیر اینها از علومی که ابرهای جهل را بردرَد و آفتاب درخشان را طالع نماید تا سرها از حرارت بسوزد [3].

[1]. مانند سحر بیان سید جمال.

[2]. بهتر بود که کواکبی به جای حسّان، دِعبِل را میآورد که به قول خودش پنجاه سال دار خویش را بردوش میکشید. به هرحال مقصود کواکبی شاعرهای انقلابی است.

(3) سیری در اندیشه سیاسی عرب ص 169.