بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص: 49

افول اندیشه اصلاح در جهان عرب

در جامعه عربی سنّی کسی را که بشود به عنوان «قهرمان اصلاح» به حساب آورد همین سه نفر یعنی سید جمال و عبده و کواکبی هستند که به ترتیب از نظر اهمیت، درجات اول و دوم و سوم قهرمانی را اشغال کردهاند. افراد دیگری از پیروان اینها و خصوصاً سید جمال و عبده در مصر و سوریه و الجزایر و تونس و مغرب پدید آمدهاند که داعیه اصلاح داشته و خود را ادامهدهنده راه سید جمال و عبده به شمار میآوردهاند، ولی هیچ کدام آنها آن اهمیت را نیافتهاند که در ردیف سه قهرمان سابقالذکر به حساب آیند، بلکه برخی از آنها در اثر برخی انحرافات به جای آنکه اصلاح کنند افساد کردهاند و به جای آنکه مصلح به شمار آیند مفسد به شمار میروند. سیدمحمد رشید رضا از این جمله است. رشید رضا بیش از هرکس دیگر سنگ اصلاح به سینه میزند و خود را ادامه دهنده راه سید جمال و عبده میداند، ولی او در اثر اینکه بیش از آنکه تحت تأثیر افکار سید جمال و عبده باشد تحت تأثیر اندیشههای ابنتیمیه و محمد بن عبد الوهاب بود و بیش از آنکه مبلّغ اصلاح باشد مبلّغ وهابیگری بود، اظهارنظرهای مغرضانهاش خصوصاً در مورد شیعه
�