بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص: 47

عمل و عینیت خارجی توسعه و گسترش میدهد، یعنی باید نظام توحیدی برقرار کرد.

انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمدحسین نائینی (قدّس سرّه) توأم با استدلالها و استشهادهای متقن از قرآن و نهجالبلاغه در کتاب ذیقیمت تنبیه الامّة و تنزیه الملّة بیان نکرده است. آنچه امثال کواکبی میخواهند، مرحوم نائینی به خوبی در آن کتاب از نظر مدارک اسلامی به اثبات رسانیده است.

ولی افسوس که جوّ عوامزده محیط ما کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب

یکباره مهر سکوت بر لب زد و دم فرو بست.

کواکبی مدعی است که هر مستبدی کوشش دارد برای تحکیم و تثبیت پایههای استبداد خود، به خودش جنبه قدسی بدهد و از مفاهیم دینی برای این منظور بهره جوید. تنها آگاهی و بالا بودن سطح شعور دینی و سیاسی مردم است که جلو این سوء استفادهها را میگیرد.

کواکبی برخی علمای پیشین اسلامی (از اهل تسنن) را مورد انتقاد قرار میدهد که آنها به نظم و امنیت، بیش از حد بها دادهاند تا آنجا که عدل و آزادی را فدای نظم و امنیت کردهاند؛ یعنی به بهانه نظم و امنیت، مانع رشد آزادی شدهاند و این همان چیزی است که مستبدان و ستمگران میخواهند. ستمگران و مستبدان همواره به بهانه برقراری نظم و حفظ امنیت، آزادی را که عالیترین موهبت الهی است و جوهر انسانیت است کشتهاند و عدل را زیر پا قرار دادهاند.

کواکبی در رابطه نظم و آزادی، برای آزادی حق تقدم قائل است و در رابطه دین و سیاست و یا دین و آزادی، دین را عامل باارزش تحصیل آزادی واقعی و بیدارکننده احساس سیاسی میشمارد و در رابطه علم و آزادی یا علم و سیاست معتقد است همه علوم الهامبخش آزادی نیستند