بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص: 46

دیگر، به تنهایی قادر نیست که جلو استبداد را بگیرد. هر رژیمی ممکن است شکل استبداد پیدا کند.

در نهایت امر آنچه میتواند جلو استبداد را بگیرد، شعور و آگاهی سیاسی و اجتماعی مردم و نظارت آنها بر کار حاکم است. وقتی که چنین شعور و چنین احساس و چنین آگاهی در توده مردم پیدا شد، آنوقت است که اژدهای سیاه استبداد در بند کشیده میشود. و البته این بدان معنی نیست که نباید به رژیم کار داشت و رژیم هرگونه بود، بود، بلکه به معنی این است که رژیم خوب آنگاه مفید است که سطح شعور سیاسی مردم بالا رود. و لهذا کواکبی مانند سید جمال (و بر خلاف عبده) برای فعالیتهای سیاسی و بالا بردن سطح شعور سیاسی توده مسلمان نسبت به سایر شئون اصلاحی زندگی آنها حق تقدم قائل بود و هم معتقد بود که شعور سیاسی را با استمداد از شعور دینی آنها باید بیدار کرد. کواکبی به همبستگی دین و سیاست سخت پایبند بود و مخصوصاً دین اسلام را یک دین سیاسی میدانست و معتقد بود که توحید اسلام اگر درست فهمیده شود و مردم مفهوم حقیقی کلمه توحید یعنی لا الهَ الّا اللَّه را درک کنند به استوارترین سنگرهای ضد استبدادی دست مییابند.

کواکبی مانند دو سلف ارجمندش سید جمال و عبده، تکیه فراوانی بر روی اصل توحید از جنبه عملی و سیاسی میکرد. او میگوید: معنی کلمه لا الهَ الّا اللَّه که افضل ذکرها در اسلام شمرده شده و بنای اسلام بر آن نهاده شده، این است که معبود بحقی جز خدای بزرگ نیست و معنی عبادت، فروتنی و خضوع است. پس معنی لا الهَ الّا اللَّه این است که جز خدای یگانه هیچ موجودی شایسته فروتنی و کرنش نیست. هر خضوع و فروتنی که در نهایت امر، اطاعت امر خدای بزرگ نباشد، شرک و بتپرستی است. کواکبی توحید اسلامی را تنها توحید فکری و نظری و اعتقادی که در مرحله اندیشه پایان مییابد نمیداند، آن را تا مرحله