(1). ما باز براى روشن‌تر شدن موضوع، قسمت ديگرى از كتاب مدارج الفتوه خودمان را در اينجا نقل مى‌نماييم: «مجلاى ظاهر علم، ظاهر وجود است و مجلاى ظاهر وجود ظاهر علم است. يعنى ظهور وجود بارى تعالى مجلاى علم او به اعيان ممكنات واقع شده، يعنى همان اعيان موجوده در خارج، و همچنين ظهور علم بارى تعالى مجلاى وجود اوست با صفات و كمالات حميده. پس هر يك از ظهورات علم مطلق و وجود مطلق نسبت به ديگرى مظهر و ظل مى‌باشند و هر يك از علم و وجود را ظهورى و بطونى است. پس ظاهر وجود را نزد حضرات عرفاى الهيين دو اعتبار است: او را كثرتى است نسبى و وحدتى است ذاتى چه خود با لذات يگانه است، ولى به اعتبار نسبت و اضافات كثرت نسبى حاصل مى‌نمايد. پس وحدتش به بطون ذات و احديت بر مى‌گردد، و اين شئونات را حروف عاليات و حروف اصلى و كليات اسماء الهى خوانند و حق تعالى بر خلايق با اين اسماء حسناى خود تجلى فرموده- تجلى واحدى- ولى به اعتبار تعدد مجالى و مظاهر در ظهور، كثرت پيدا كرده، مانند نور آفتاب كه از شيشه‌هاى رنگارنگ به درون أطاق تجلى كند.

و چون در ظاهر وجود دو اعتبار بود، در ظاهر علم نيز دو اعتبار است: او را وحدتى است نسبى و كثرتى است ذاتى. وحدتش به حسب اعيان ثابته است كه به صفت وحدت، علم الهى بر آنان محيط است و از آن صور علمى ثابت، به حروف مفردات و حروف بسيطه و كليات اسماء كونيه تعبير مى‌كنند، و اين مرتبه را بطون علم نامند. اما كثرت در علم به اعتبار تعلق او به اعيان است، زيرا اينجا اعيان را وجودى است خارجى يعنى در اين مرتبه، علم الهى به حسب صور از هم تمايز دارند. لا جرم به حسب كثرت متعلقات، در علم مطلق، كثرت اعتبارى واقع شده.

پس ظاهر وجود را كه وجود مطلق است و وجوب وصف خاص اوست- يعنى واجب به وجود حق است- او را وحدتى است ذاتى و كثرتى است نسبى- از لحاظ معنى واحديت- كه به معنى قيوميت أشياء است، و باطن وجود را وحدتى است حقيقيه از لحاظ معنى احديت كه شئونات ذات و حروف عاليات است در مقام غيب الغيب، و ظاهر علم را كثرتى است حقيقى فرقى از جهت تعلق آن به ممكنات، و باطن علم را وحدتى است نسبى جمعى به اعتبار اعيان ثابته در آن. پس‌