اوصاف حقيقي و واقعي آن پديده نيست ، بلکه از اعتبار هاي ذهني و عملي انسان است و اگر حکايتي براي آن باشد ، تنها در قياس با مقدار اميد و انتظار انسان بوده و کشفي حقيقي نسبت به جهان خارج ندارد .

حساب احتمالها براي عقل عملي و براي تنظيم رفتار فردي و اجتماعي مفيد بوده ، به همين جهت در علومي که کشف حقيقت و واقع در آن کمتر مورد نظر بوده و کاربرد عملي آنها تعيين کننده و مفيد است ، استفاده از حساب احتمالها پر رونق ، بلکه ضروري و لازم است ؛ ليکن در مسائل فلسفي و الهي که متفکّر در جست و جوي حقيقت به تفکر و تأمل مي پردازد و به کمتر از يقين دل نمي بندد ، استفاده از آن بي فايده و خطاست .

حاصل آنکه از طريق حس و با شيوه هاي استقرايي ، راهي براي اثبات صغراي برهان نظم براي مجموع هستي وجود ندارد و بر فرض اثبات نظم براي مجموع هستي ، پي بردن به وجود ناظم بر مبناي حساب احتمالها ممکن نيست ، زيرا احتمال تصادف همچنان به قوت خود باقي است ؛ البته با پذيرش قانون علّيّت و معلوليّت و نفي هر گونه تصادف ، مي توان از وجود نظم ، به عنوان حرکت ، حدوث يا امکان به وجود ناظم پي برد .

ارزش جدلي برهان نظم و استفاده قرآن از آن

نفي ارزش برهاني قياس مبتني بر نظم ، مستلزم نفي ارزش جدلي آن نيست ؛ از اين جهت استفاده جدلي از آن در برابر کساني که نظم را در بخشي از طبيعت يا در کل جهان مي پذيرند و به ذات واجب و خالقيت و همچنين توحيد ذاتي باور دارند ، مفيد است ، زيرا در اين صورت ، با استفاده از برهان مي توان توحيد ربوبي و به دنبال آن توحيد عبادي را اثبات کرد ؛ بر همين اساس ، قرآن کريم در برابر مشرکان و