وثنيون حجاز که جمعيت کثيري از مردم محيط نزول وحي را تشکيل مي دادند ، به جدال احسن مي پردازند .

در زمان ظهور اسلام و نزول قرآن ، وثنيون در مرتبه نخست نيروهاي اجتماعي مقابل اسلام قرار داشتند . آنها کفاري بودند که به خداي واحد ايمان داشته ؛ ليکن بتها را به عنوان ارباب انواع يا به صورت واسطه و شفيع در تدبير و تنظيم امور جهان دخيل دانسته ، براي رسيدن به آمال خود و تحصيل وساطت و شفاعت ، پرستش کرده و براي آنها قرباني برده يا به سوي آنها دست نياز بلند مي کردند .

گروه ديگر اهل کتاب بودند ؛ اين گروه بيشتر يهوديان مدينه و سپس مسيحياني بودند که در نواحي مختلف شبه جزيره و بيشتر در جنوب آن سکنى داشتند . علاوه بر اين دو گروه ، در قرآن از کساني نام برده مي شود که امور را به دهر نسبت داده و حيات و ممات خود را به آن منتسب مي دانستند .

البته پس از ظهور اسلام و بسط حاکميت سياسي آن ، شرايط فکري شبه جزيره دگر گون شد و آن چنان که از احتجاجها و مناظرات امامان شيعه عليهم السلام بر مي آيد ، مقابله هاي فکري با اسلام ، بيشتر در قالب نحله هاي افرادي ظهور نمود که از توحيد سرباز زده يا اصل ذات واجب را انکار مي کردند .

قرآن کريم به عنوان کتابي که عهده دار هدايت همه مردم است ، در بخشهاي مختلف ، نياز گروه هاي گوناگون را تأمين مي نمايد ؛ در برخي آيات و سور ، نظير سوره توحيد يا آيات نخست سوره حديد ، نياز خواص اهل معرفت را تأمين مي کند و در برخي آيات ، شبهات منکران مبدأ و معاد را طرح کرده ، به آن پاسخ مي گويد و در بعضي ديگر با کساني که در توحيد ربوبي يا عبادي گرفتار شرک و ضلالت شده اند ، به جدال احسن مي پردازد .

انبيا نيز بر همين شيوه ، ظرفيت ادراک مخاطب را رعايت نموده ، به مصداق « إنّا