دلپذير و مناسب با عصر ارايه کرد .

سوم . برهان نظم

بررسي برهان نظم به چند امر نياز دارد : 1 . نظم چيست ( ما هو ) ؛ 2 . نظم هست و وجود دارد يا نه ( هل هو ) ؛ 3 . نظم چرا وجود دارد ( لم هو ). امور ديگري نيز در جنب جريان نظم مطرح مي شود که در صورت لزوم ، به آن ها اشاره خواهد شد و اگر تبيين امور کليدي ياد شده ، عهده دار حلّ آن ها بود ، حاجتي به طرح مجدد آن ها نخواهد بود .

چيستي نظم

اما اينکه نظم چيست ، چون نظم از سنخ مفهوم است نه ماهيت ؛ لذا حَدّ يا رسم ماهوي نخواهد داشت ؛ ليکن سير منطقيِ آغاز بحث ، روشن نمودن مورد گفت و گو را ايجاب مي نمايد ؛ يعني اگر بحث در باره تحقق داشتن مصداق يک مفهوم باشد ، قبل از ورود در اثبات يا نفي مصداق آن ، لازم است اصل آن مفهوم به طور کامل آشکار گردد ، و گرنه بحث هاي حصولي و استدلال هاي ذهني ، خواه براي ايجاب و خواه جهت سلب ، معقول و مقبول نيست .

نظم گرچه از سنخ مفهوم است، نه ماهيت ؛ ليکن شبيه ماهيت است ؛ يعني معقول ثاني فلسفي است ، نه معقول ثاني منطقي . معقول ثاني فلسفي آن نيست که ظرف عروض آن ذهن و ظرف اتصاف آن عين و خارج باشد ، چنان که معروف است ، زيرا معناي آنکه ظرف عروض ذهن ، و ظرف اتصاف خارج باشد ، اين است که اصل وجودش در خارج نباشد ؛ ليکن وجود رابط آن در خارج باشد ، به طوري که يک موجود مشخص خارجي در اثر وجود رابط ، به يک موجود مشخص ذهني