الفيض منه دائم متصل *** و المستفيض دائر و زائل[1]

طرح و نقد اشکال ها

برهان امکان و وجوب بر تحليل امکان ذاتي ماهيات استوار است و بوعلي رحمه الله براي نخستين مرتبه آن را در نمط چهارم اشارات ذکر کرده ، و برهان صدّيقين ناميده است[2]. خصيصه اصلي برهان در اين است که به واقعيتي خاص نظير حرکت ، نظم ، حدوث و مانند آن اعتماد نداشته و از نظر به نسبتي که ذات اشيا با واقعيت و هستي دارند ، استفاده مي کند .

اين برهان از طريق آثار ابن رشد و به وسيله متکلم مسيحي « توماس آکوئيناس » ، در قرون وسطى وارد انديشه غرب مي شود و از آن پس در فلسفه جديد غرب مورد نقد قرار مي گيرد .

علاوه بر نقدهايي که در فلسفه جديد غرب بر برهان امکان و وجوب وارد شده ، برخي نقدهاي ديگر نيز در تاريخ فلسفه اسلامي بر آن وارد شده که اينک به طرح طرد اين اشکالات پرداخته مي شود .

اشکال هايي که در فلسفه اسلامي بر برهان امکان و وجوب وارد شده ، متوجه برخي تقريرهاي برهان است و بر اصل برهان به تقريري که گذشت ، وارد نيست . در برخي تقريرهاي برهان مزبور از استحاله دور و تسلسل استفاده نشده و سلسله ممکنات به عنوان يک مجموع واحد در نظر گرفته شده و اين تقرير از اين جهت توسط خواجه نصير الدين طوسي مورد نقد واقع شده است که مجموع ممکنات يک مفهوم ذهني بوده و در خارج واقعيتي زايد بر سلسله متشکل از آحاد ندارد ؛ به بيان