که « إذا ثبت مسألة العلّة و المعلول صحّ البحث و إن ارتفعت ارتفع مجال البحث »[1]؛ يعني اگر اصل عليت نباشد ، راه بحث و گفت و گو منسدّ خواهد شد ، بنابراين آنچه پيرامون اصل عليّت بيان مي شود ، تنها جنبه تبييني داشته و هرگز اثري استدلالي و حرکتي فکري و نظري براي آگاهي به حقيقتي که از قبل مجهول بوده ، نيست .

نفس پس از شهود شئون ، افعال ، خاطرات و اراده هايي که به او متکي هستند و پس از دريافت معناي ربط و عليّت بين امور ، به لوازم و خصوصيات اين معنا پرداخته است ، آنگاه نه به شيوه اي تمثيلي که مورد گمان بسياري نا آگاهان به حقيقت عليت است ، بلکه به شيوه اي برهاني به تحقّق اين اصل در مورد حقايق و اموري که در خارج از حيطه هستي او حضور دارند ، حکم مي نمايد .

براي مثال ، چون نفس معاني ماهوي را ادراک کرده و اين معاني را با هستي يا نيستي مي سنجد ، به تساوي نسبت اين معاني با وجود و عدم حکم مي کند و ترجح يکي از دو سو را براي ماهيت ، مستلزم صدق تساوي و لا تساوي ، يعني مستلزم اجتماع نقيضين مي بيند و از اين جهت ترجح يکي از دو طرف را ناشي از امري غير از نفس ماهيت ، و حاصل پيوند و ربط ضروري مي بيند که بين ماهيت و آن امر تحقق مي يابد .

تحليلهاي بعدي ، هلاکت ذاتي ماهيت را در جميع حالتها اثبات مي کند و ربط و پيوند را از مدار ماهيت بر محور واقعيت و هستي ماهيتي مي برد که با ماهيت متحد است .

در جست و جوي عللي که موجب تحقق و پديد آمدن ماهيات مختلف مي شوند ، بحث پيرامون علل چهارگانه مادي ، صوري ، غايي و فاعلي پيش مي آيد . برخي افراد در تبيين حوادث به علل مادي بسنده مي نمايند ؛ ليکن جريان استدلال و