آن عاجز است ، پس راهي براي اثبات جوهر بودن آن نيز وجود نداشته و ادعاي جوهر بودن نفس ادعايي بي دليل است .

کاوش درباره جوهر يا عرض بودن نفس ، کاوش پيرامون ماهيّت يا مفاهيمي است که پس از آگاهي به حقيقت و اصل واقعيت نفس ، در رتبه متأخر انجام مي شود و اين کاوش در حوزه اموري واقع مي شود که به وجود ذهني موجود بوده و از نحوه اي اتحاد با نفس ، نظير اتحاد ماهيت با وجود يا مفهوم با مصداق برخوردار هستند ؛ البته درباره اين امور مجال بحث و گفت و گو فراوان است و اين سلسله مباحث از اوليات و بديهيات آغاز شده و در مسير دانشهاي نظري به پيش مي رود .

انتزاع و تعميم عليّت

همان گونه که ما حقيقت خود را به دانش حضوري يافته و مفهوم « من » يا نفس را از آن انتزاع مي نماييم ، به حقيقت عليت نيز از مشاهده حضوري واقعيت خود و شئوني که به آن مربوط است ، پي مي بريم .

حقيقت عليّت همان ربط و پيوند ضروري اي است که بين واقعيات خارجي محقق است و مفهوم عليت که از شهود ربط شئون نفس با حقيقت آن انتزاع مي شود ، از مفاهيم بديهي و اوّلي است که چنين ربط عِلّي و معلولي ، هرگز از طريق استدلال مفهومي و براهين عقلي قابل اثبات يا نفي نيست ، زيرا در هر استدلال به ترتيب و چينش مقدمات و ترتب ضروري نتيجه بر مقدمات ، يعني به عليّت مقدمه براي نتيجه اعتماد مي شود و اگر اصل عليت مورد ترديد باشد ، هرگز نمي توان با اعتماد به آن به اثبات آن پرداخت ، چنان که ترتيب مقدمات بر ابطال عليّت نيز جز با استعانت از اين اصل و اعتماد بر آن ممکن نيست .

« صدر المتألهين » با توجه به خصوصيت ياد شده ، بر اين نکته تصريح مي کند