أما گفته شد تكه ما وجوب نفسى را چه طريقى و چه تهيوئى نمى پذيريم , پس به اين قول نيز ملتزم نمى شويم .

سوم . عقاب بر ترك واقع و مخالفت با واقع است . وقتى به بركت حكم عقل واقع بر من منجز مى شود كه دنبال آموختن و تعلم باشم و واقع را بياورم . اگراحكام و قوانين را ياد نگرفتم و اين امر سبب گرديد كه واقع از دست من برود , عقاب مى شوم بر ترك واقع نه بر ترك تعلم .

بنابراين , عقاب نه بر ترك تعلم است مطلقا , و نه در صورتى است كه سببترك واقع گردد , بلكه عقاب بر ترك نفس واقع است و كارى به تعلم ندارد . آرى , وجوب تعلم در اينجا براى من منجزيت مىآورد و من بايد واقع را بياورم . و چون ترك امرى را كرده ام كه بر من منجز بوده و اين ترك موجب فوت غرض و مصلحت گرديده است , مستحق عقوبت مى شوم و عبد عاصى هستم و محكوم به فسق مى باشم .

خلاصة . وجوب تعلم أحكام شرعية , در بعض موارد , به ملاك مقدمات مفوته است كه وجوبش از مسلمات فقه است و در بعض ديگر از موارد , وجوب تعلم احكام و قوانين مدونه بر ملاك حكم عقل است , و در اين هر دو قسمت بحثى نيست, يعنى بحث در اصل وجوب نيست , بلكه طرق رسيدن به اين وجوب است كه در بحث اصحاب فرق مى كند . در مورد استحقاق عقوبت نيز مطلب بيان گرديد و درنتيجه اين نكته روشن شد كه[ : ( آن كس كه به دنبال تعلم قانون نمى رود و بهمخالفت شرع و قانون بر مى خيزد نمى تواند نزد قاضى عذر بياورد كه قانون را نديده است]) .چون حكم عقل است كه وقتى شخص فهميد مجلس به تصويب قوانين مى پردازد و دولت آنها را ابلاغ مى كند , بر وى لازم مى شود كه در صدد دانستن اين امر