بحث در تشخيص نيروى محرك تاريخ روى اين نقطه است كه در شكل گيرى يك جامعه، اصالت با كدام يك از اين دو تا است؟

آيا انسان اصالت دارد و اراده و خواست و آرمان هاى مقدس و يا نامقدس او است كه تاريخ را مى سازد، و تكامل دستگاه هاى توليدى نيز شاخه اى از اين اصالت است، و حركت تاريخ جز حركت خود انسان چيز ديگرى نيست؟ و در حقيقت جامعه انسانى سازنده تاريخ و پديد آرنده آن است؟

در اين صورت تاريخ، موجود زنده و متحركى است كه روحى دارد و جسمى و عزمى و آهنگى. زيرا فرض اين است كه اصالت از آنِ انسان است و اوست كه تاريخ را با آهنگ و نظام خاصى مى سازد و حركت تاريخ جز حركت انسان ها چيزى نيست.

با اين كه اصالت، مربوط به دستگاه هاى توليد و رشد ابزار كشاورزى و صنايع است و تعيين كننده خط مشى تاريخ، جز كشمكش طبقاتى كه مولود رشد ابزار توليد، و ثبات روابط اقتصادى است، چيزى نيست. در اين صورت حركت تاريخ، حركت انسان ها در تاريخ است و انسان نقشى در سازندگى تاريخ ندارد، و انسان پيش از آن كه سازنده تاريخ باشد، كاشف قوانين تاريخ مى باشد.

ماركسيسم نظريه دوم را پذيرفته و خود را كاشف قوانين جامعه مى داند، قوانينى كه زاييده مبارزه طبقاتى و كشمكش هاى درونى جامعه است.

انسان در اين مكتب، روى خطوط تاريخ حركت مى كند و در جاده اى گام برمى دارد كه پيش از او ساخته و كشيده و تمام شده است و انسان جز پيمودن راه، كار ديگرى نمى تواند انجام دهد.

ولى در مكتب ديگر: تاريخ ساخته دست انسان ها است، انسان خود سازنده