منظم نمى‌داديم- پيوسته پس از گرسنگى به خيال خوردن نمى‌افتاديم- پيوسته پس از احساس خطر فرار نمى‌كرديم- پيوسته پس از احساس نفع تمايل نمى‌نموديم- پيوسته و پيوسته با اينكه انديشه خالى- در دست خودمان و اثر خودمان مى‌باشد- و همه وقت مى‌توانيم- به دلخواه خودمان انديشه‌هائى بكنيم- .

شبهه 3-

اگر كاشفيت علم و فكر از خارج يك صفت واقعى بود- و تنها انديشه و پندار نبود هيچگاه تخلف نمى‌كرد- و ما به اين همه افكار پر از تناقض- و معلومات پر از خطا گرفتار نمى‌شديم- زيرا تحقق خطا و غلط- در واقعيت خارج از ما قابل تصور نيست- چنانكه وجود ما و فكر ما هيچگاه نمى‌تواند- غلط بوده باشد- پس بجز ما و افكار ما چيزى را نمى‌توان اثبات كرد- و كاشفيت علم از خارج پندارى بيش نيست- .

پاسخ- اين شبهه نمى‌تواند غرض ايده آليست را تامين نموده- و سفسطه را نتيجه بدهد- تنها كارى كه اين شبهه ميتواند انجام بدهد- اينست كه اين پرسش را پيش مى‌آورد- كه در صورتى كه علم و ادراك ذاتا آنها را مقياس قرار داده‌ايم- و از روى آنها باين خطاها پى برده‌ايم- و اگر نه پى بردن بخطا معنى نداشت- زيرا با يك غلط غلط ديگرى را نمى‌توان تصحيح كرد- .

و بعلاوه دانشمند ايده آليست- با همه خطاهائى كه از حس ديده- هيچگاه نشده كه چشم خود را ببندد- و در كوچه و خيابان راه برود- يا راه و چاه را كه مى‌بيند هر دو در نظرش مساوى باشند- و هر دو را بعنوان دو انديشه تلقى نمايد- و همچنين با همه خطاهائى كه از عقل ديده- هيچگاه نشده از استدلال عقلى لب ببندد- بلكه خود همين شبهات ايده آليسم - بصورت استدلال عقلى بيان شده است- و اگر استدلال عقلى باطل باشد- خود اين استدلال هم باطل است