شبهه 2-

حواس ما كه قويترين وسائل علم- بواقعيت خارج مى‌باشند پيوسته خطا مى‌كنند- (1)و همچنين وسائل و طرق ديگر غير حواس- گرفتار اغلاط زياد هستند- چنانكه دانشمندانى كه با هر گونه وسائل تحرز از خطا- خودشان را مجهز كرده‌اند از خطا مصون نمانده- و يكى پس از ديگرى از پاى درآمده‌اند- پس چگونه مى‌توان بوجود واقعيتى وثوق و اطمينان پيدا كرد- .

پاسخ- كسى(2)نمى‌تواند مدعى شود- كه ما در جهان معلومات خطا و لغزش نداريم- و يا هر چه مى‌فهميم راست و درست است- و فلسفه نيز اين دعوى را ندارد- بلكه دعوى فلسفه اينست- كه ما واقعيتى خارج از خودمان فى الجمله داريم- و خود بخود فطرتا اين واقعيت را اثبات مى‌كنيم- زيرا اگر اثبات نمى‌كرديم- نسبت بموضوعات ترتيب اثر (1)مثلا حس باصره جسم را از دور كوچك مى‌بيند- و از خيلى نزديك بزرگتر از آنچه هست نشان مى‌دهد- و يا آتش آتش چرخان را در حال گردش به شكل دايره- و قطره باران را كه از آسمان فرود مى‌آيد- به شكل خط نشان مى‌دهد- و همچنين ساير حواس- مثلا گرمى و سردى بوسيله حس لامسه دانسته مى‌شود- اگر فرض كنيم يكدست ما گرم و دست ديگرى سرد باشد- و هر دو را در آب نيم گرم فرو ببريم- با يكدست آن آب را سرد- و با دست ديگر آنرا گرم احساس مى‌نماييم- .

خطاهاى حواس بسيار زياد است- و انواعى دارد و در كتب علمى و فلسفى مسطور است- بعضى از دانشمندان معتقدند- انواع خطاهاى حواس بالغ بر هشتصد نوع مى‌باشد (2)وقوع خطا در بعضى موارد سبب نمى‌شود- كه ما از جميع معلومات خود- حتى از فطريات و حقايق مسلمه سلب اعتماد نموده- و منكر جميع واقعيتهاى خارج- كه از راه علم بانها رسيده‌ايم بشويم- بلكه خود همين پى بردن بخطا دليل بر اين است- كه ما يك سلسله حقايق مسلمه داريم- كه