پاسخى كه با اصول فلسفه ما وراء الطبيعه- متافيزيك به اشكال مى‌توان داد- .

چنانكه ما در ميان امور خارجيه نسبتى- يا حالى بنام مطابقت بشر با فلسفه هزار سال پيش فرق دارد- آيا منطق و فلسفه و علوم هزار سال قبل حقيقت نبود چرا- اما منطق و فلسفه و علوم امروز- درجه حقيقى بودنشان بالا رفته و كاملتر شده- پس علوم كه در حقيقت بودن آنها شكى نيست- متحول و متكامل مى‌باشند- .

ما در مقدمه اين مقاله- جواب اين مغلطه را نيز آشكار كرديم- و گفتيم در فلسفه و منطق- و ساير علوم دو نوع تكامل وجود دارد- و هيچيك از دو نوع ربطى به تغيير و تكامل حقيقت- كه مدعاى ماديين است ندارد- در اينجا نيازى به تكرار نداريم- .

ماديين در مسئله تكامل مفاهيم حقيقى- كه خوانندگان محترم- بى اساس بودن آنرا بخوبى دريافتند- هو و جنجال راه مى‌اندازند و مى‌گويند- عامل ترقى و توسعه علوم تكامل مفاهيم است- ولى از بياناتى كه تا كنون شده بخوبى روشن مى‌شود- كه ترقى و تكامل علوم هيچگونه ارتباطى- با فرض موهوم ماديين در باب تكامل حقيقت ندارد- بلكه اساس ترقى و تكامل علوم دو چيز ديگر است- كه ما قبلا در مقدمه اين مقاله توضيح داده‌ايم

اجتماع صحيح و غلط و حقيقت و خطا

اين مطلب را مكرر گوشزد كرده‌ايم- كه ايده آليستها و سوفسطائيان- ارزش معلومات را بكلى نفى مى‌كنند- تمام ادراكات و علوم بشر را- از لحاظ واقع نمائى هيچ در هيچ و خطا مى‌دانند- و چنانكه در ابتداء مقاله تذكر داده شد- وقوع خطا را در بعضى از موارد مسلم- نظير مثالهائى كه در متن مقاله ذكر شده- دليل بر بى‌حقيقت بودن ادراكات- در ساير موارد مى‌گيرند و بعبارت اخرى- حصول علم حقيقى مطابق با واقع را منكرند- .

اما فلاسفه پاره‌اى از ادراكات را- بعنوان حقايق مسلمه بديهيات مى‌پذيرند- و مى‌گويند با بكار بردن فكر بطرز صحيح- مى‌توان علم حقيقى مطابق با واقع كسب نمود- و از خطا فى الجمله دورى جست- و وقوع خطا فى الجمله- دليل بر خطا بودن جميع معلومات نيست- .

ولى ماترياليسم ديالكتيك - اخيرا نغمه جديدى ساز كرده است- و مدعى است اساسا بين صحيح و غلط- و حقيقت و خطا اختلافى نيست- مى‌توان اينها را با يكديگر مجتمع و متحد نمود- ممكن است يك چيز در عين اينكه صحيح