نسبى است- و از اين نظر ادراك هر حاسه هر گونه انجام بگيرد- با ملاحظه شرايط حاضره زمانى و مكانى- صحيح و صواب خواهد بود- يعنى محسوس موجود در حاسه ما- همانست كه آنست اگر چه همان عوض كنند و حقيقت را طور ديگرى- هر چيزى كه در اثر مقابله و مواجهه حس- با خارج پيدا شود غير از معناى معروف- بين دانشمندان ادراك مطابق با واقع تعريف كنند- البته بحثى نيست ولى اصل اشكال- عدم مطابقت صورت حسى با خارج بجاى خود باقى است- .

و اما اگر منظور اين دانشمندان اين باشد- كه بخواهند بگويند همه احساسهائى كه- در اثر مقابله و مواجهه با خارج پيدا مى‌شود- يكنوع مطابقت با واقع و نفس الامر دارد- واضح است كه دروغ است زيرا در مثال بالا- كه دكتر ارانى از ماخ در مورد مداد نقل مى‌كند- هر چند خاصيت مداد از لحاظ تاثيرى كه- بر چشم وارد مى‌كند- و كيفيت امواج نورى كه به چشم مى‌فرستد- در هوا و آب فرق مى‌كند- و هر چند اين مطلب نيز صحيح است- كه ما علت اين اختلاف را بوسيله تجربه- و قرائن علمى مى‌فهميم و اينكه ماخ مى‌گويد- نقص در تجربه است غلط است- ولى نتيجه فلسفى هم كه دكتر ارانى و رفقايش- از اين دو مطلب صحيح علمى مى‌گيرند و مى‌گويند- هر دو تصوير مختلف مداد كه در حاسه ما- پديدار آمده است حقيقت است نيز غلط است- زيرا يقينا خود مداد در واقع و نفس الامر- يا مستقيم است يا منكسر- يا داراى قامت راست است يا شكسته- و در هر دو حالت محيط هوا و محيط آب- قامت مداد تغيير نكرده- پس يكى از دو احساس ما از لحاظ واقع نمائى- و نشان دادن قامت واقعى مداد خطا است- ما اگر بخواهيم بطور صحيح- از جنبه فلسفى نتيجه گيرى كنيم- بايد اينطور بگوئيم بكمك تجربه- و از روى قرائن علمى است- كه علت اين اختلاف و علت خطاى باصره را- در يكى از دو حال مى‌فهميم- .

على هذا توجيه ماترياليسم ديالكتيك - در مورد خطاى حواس قابل قبول نيست

آيا ماترياليسم ديالكتيك شكاك است يا جزمى

طرفداران ماترياليسم ديالكتيك - مسلك خود را مسلك جزم و يقين معرفى مى‌كنند- و از اينكه شكاك يا سوفسطائى خوانده شوند- بشدت احتراز دارند حتى آنكه آن رشته از- قوانين علمى علوم طبيعى كه متكى بفرضيه‌ها است-