اينست كه حس ارزش يقينى ندارد- پس از چه راه مى‌توانيم حكم كنيم- كه بعضى از خاصيتهاى جسم ذاتى آنها هستند و بعضى عرضى- و بعبارت ديگر بعضى حقيقى هستند- و در خارج واقعيت دارند- و بعضى ديگر صرفا ذهنى- در صورتى كه همه آنها بوسيله حس ادراك شده‌اند- و چه دليلى هست كه خاصيتهاى نخستين نيز- مانند خاصيتهاى دومين ذهنى محض نباشند- .

اين اشكال است كه بعضى از دانشمندان- مانند ژرژبركلى كه عقيده لاك را- در باب اصالت حس پسنديده‌اند وادار كرده است- كه جميع محسوسات را ذهنى بدانند- و بعلاوه بنا بر اصالت حس كه لاك قائل است- از چه راه براى يك سلسله معلومات- كه آنها را وجدانيات يا بديهيات ناميد- و يك سلسله معلومات ديگر- كه آنها را امور تعقلى و استدلالى خواند- كه در بالا در ضمن نقل كلمات خودش اشاره شد- ارزش يقينى قائل است- آيا بنا بر اصالت حس با قبول اين جهت- كه حس خطا كار است- مى‌توان براى غير معلومات حضوريه علم نفس بخود- و به انديشه و افعال و قواى خود ارزش يقينى قائل شد- .

در هر صورت عقيده حسيون نيز در باره محسوسات- مانند عقيده عقليون است- و براى آنها ارزش نظرى و معرفتى قائل نيستند- در ميان فلاسفه جديد مخصوصا از قرن نوزدهم به بعد- شايد كسى يافت نشود- كه نظريه قدما را در باب محسوسات بپذيرد- .

در قرن نوزدهم نظريه آتميسم [1] كه ابتداء- از طرف ذيمقراطيس در قرن پنجم قبل از ميلاد- در يونان ابراز شده بود در اروپا قوت گرفت- و معلوم شد جسم بر خلاف نظريه قدما- آن طور كه ابتداء بنظر مى‌رسد يك متصل واحد نيست- بلكه مركب است از ذرات بسيار كوچك- كه جسم واقعى آنها هستند- اختلاف و تنوع اجسام محسوس- تنها در اثر اختلاف شكل و اندازه و وضع ذرات آنها است- و آن ذرات دائما در جنبش و حركت هستند- و آنچه منشا ديدن و شنيدن و ساير احساسها مى‌شود- غير از همان ذرات كه در حركت هستند- چيز ديگرى نيست- و آنچه ما را بوسيله حواس خود بعنوان رنگ يا طعم- يا بو يا صوت ادراك مى‌كنيم عينيت خارجى ندارند- فقط يك سلسله حالات ذهنى هستند- كه نماينده تاثيرات مختلف ذرات مى‌باشند- .

و بقول بعضى از دانشمندان- طبيعت داراى رنگ و بو و صدائى نيست- ما هستيم كه براى آن اشعه زرين آفتاب- و عطر فرح بخش گل و صداى دلنواز بلبل ساخته‌ايم- .