الف مسائلى كه متكى به فرضيه‌ها و تئوريهائى است- كه خود مشهود نيستند و فقط گواهشان- انطباق با يك سلسله تجربيات- و نتيجه عملى دادن است- اين سنخ مسائل بود كه ما آنها را يقينى نخوانديم- .

ب مسائلى كه از يك عده مشهودات خلاصه شده است- و به وجهى مى‌توان گفت خودشان مشهودند- مانند تعيين خواص اجسام- و كيفيت تركيبات شيميائى آنها- يقينى بودن و نبودن اين سنخ مسائل- تابع مقدار ارزشى است كه براى محسوسات قائل باشيم- و ما عقيده دانشمندان جديد را- در باره ارزش محسوسات بشر- در ضمن بيان سير عقايد و آراء شرح خواهيم داد

چرا فلسفه و رياضيات يقينى است

در اينجا كه علت يقينى نبودن علوم تجربى را- بيان كرديم مناسب بود- كه علت يقينى بودن فلسفه و رياضيات را شرح دهيم- و عقايد دانشمندان را در اين باره بيان كنيم- ولى چون اثبات اين مطلب- روى اصول فلسفى ما احتياج دارد- كه از دو مسئله ديگر كه در صدر اين مقدمه اشاره شد- راه حصول علم تعيين حدود علم بحث كنيم- و آن دو مسئله را در مقاله پنحم كه تحت عنوان- پيدايش كثرت در علم خواهد آمد بيان خواهيم نمود- بيان اين نفيس و دقيق را- به مقاله پنجم موكول مى‌كنيم

[7-] آيا حقيقت مطلق است يا نسبى

عده‌اى از دانشمندان جديد هستند- كه منكر اطلاق حقائقند و قائل بحقيقت نسبى مى‌باشند- .

اين جماعت را نسبيون يا رولاتيويست- [1]و مسلك آن را نسبيت يا رولاتيويسم [2]مى‌خوانند- .

خلاصه عقيده اين دانشمندان اينست- ماهيت اشياء كه علم بانها تعلق مى‌گيرد- ممكن نيست بطور اطلاق و دست نخورده- در قواى ادراكى بشر ظهور كند و مكشوف گردد- .

بلكه هر ماهيتى كه بر انسان مكشوف مى‌گردد- دستگاه ادراكى از يك طرف- شرايط زمانى و مكانى- از طرف ديگر در كيفيت ظهور و نمايش شىء ادراك شده- بر شخص ادراك كننده دخالت دارد- و از اين جهت است- كه هر فرد يك چيز را مختلف ادراك مى‌كند- بلكه يكنفر در دو حالت يك چيز را دو نحو ادراك مى‌كند- .

پس هر فكرى در عين اينكه صحيح و حقيقت است- فقط براى شخص ادراك كننده- آن هم فقط در شرائط زمانى و مكانى معين حقيقت است- اما