است- و بر خلاف آنچه سابقا تصور مى‌كردند- حقيقت تامل در يك امر ثابت و جاويدان نيست- بلكه آن نيز مانند عدالت اجتماعى نتيجه- و ثمره كوشش بطىء و با مرارت بشر مى‌باشد - .

آنچه از دانشمندان قديم نقل كرديم- كه خاصيت حقيقى بودن دائمى است- .

اولا در باره مسائل مربوط به علوم حقيقى بود- نه علوم اعتبارى- .

ثانيا در باره امور يقينى بود نه امور احتمالى- .

ثالثا منظور از حقيقى بودن مطابقت با واقع بود- نه چيز ديگر از قبيل توافق تمام اذهان و غيره

[5-] آيا حقيقت متحول و متكامل است

از بيانى كه در بالا راجع به دائمى بودن حقايق كرديم- پاسخ اين سؤال نيز روشن مى‌شود- .

در بالا گفتيم اگر يك مفهوم ذهنى- با واقعيتى از واقعيتها منطبق بود- هميشه با همان واقع خود منطبق است- و اگر منطبق نبود هيچ وقت منطبق نيست- و بعبارت اخرى اگر راست بود هميشه راست است- و اگر دروغ بود هميشه دروغ است- محال و ممتنع است يك مفهوم ذهنى- كه از يك واقعيت خاص حكايت مى‌كند- نسبت به همان واقعيت در يك زمان راست باشد- و در يك زمان دروغ- .

حالا مى‌خواهيم بدانيم يك مفهوم- و باصطلاح منطق يك قضيه- اگر راست و صحيح و حقيقت بود- آيا ممكنست بتدريج راست‌تر و صحيحتر- و حقيقت‌تر بشود- و باصطلاح درجه حقيقى بودنش بالا برود يا خير- .

اگر ما در اين مسئله مفهوم فلسفى آن را- تغيير كاملى در نظر بگيريم- و از مسامحتى كه دانشمندان- در تعبيرات خود در بيان تكامل علوم نموده‌اند- و منظور خود را بعنوان تكامل حقيقت ادا كرده‌اند- البته مفهوم فلسفى آن منظور نبوده است- صرفنظر كنيم پاسخ اين سؤال خيلى ساده است- .

اينگونه تعبيرات مسامحى دانشمندان- براى بعضى توليد اشتباه كرده است- و به ماترياليستها فرصتى داده است- كه تحريفات و مغلطه‌هائى بوجود آورند- .

شما هر يك از حقائق را كه در نظر بگيريد- خواه جزئى خواه كلى خواه مربوط بامور مادى- خواه غير مادى خواهيد ديد هميشه- و در همه زمانها بيك نحو و بيك منوال صادق است- و اساسا معنا ندارد كه بتدريج صادقتر شود- .